حرم حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها در دوره های مختلف تاریخی، دارای بناهای گوناگونی بوده و در سیر تاریخ، توسعه یافته است. با حجت الاسلام مشکاتی، مسئول تدوین و نشر مرکز اسناد این آستان شریف درباره تاریخچه ضریح مطهر بانوی کرامت توضیحاتی ارائه داده که خدمتتان تقدیم می گردد:
ضریح کاشی
در سال ۹۵۰ شاه طهماسب صفوی در چهارجانب مرقد شریف حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام، ضریحی آجری مزین به کاشیهای هفت رنگ منقش و کتیبه ای معرق بنا نهاد تا کاشیهای مرقد را از دستبرد زائران مصون نگه بدارد و در اطراف آن منافذی باز گذاشت تا از درون آنها زائران بتوانند مرقد را ببینند و نذورات خود را درون آن بریزند. این ضریح به ارتفاع ۲ طول ۸۰/۴ و عرض ۴۰/۴ است که در سینه جدارش از چهار جانب هشت منفذ و دیدگاه به شکل مربع مستطیل برای مشاهده مرقد مطهر باز گذاشته شده است. در بالای منافذ آن ، کتیبه ای است گلوبندی نیز از کاشی های معرق که روی آن بخط سفید ثلثی نسخ و ممتاز سیدعلی حسینی در روی زمینه لاجوردی صلوات کبیره تعبیه شد؛ متن کتیبه ضریح کاشی چنین است: آللهم صل علی النبی المصطفی و صل علی الامام المرتضی علی و … .
ضرح فولادین
و بعدها همان شاه طهماسب برای مزید جلوه و زیبایی حرم شریف در سال ۹۵۱ق. جلو کاشی ضریحی از فولاد سفید و شفاف نصب کرد که برخی از سیاحان آنرا نقره پنداشته است. ارتفاع ضریح فولادی ۱۰/۲، طولش ۲۵/۵ و عرضش ۷۳/۴ و دارای بیست درگاه مشبک مضلع و بحدی سفید و شفاف بود. گویا دلیل پرهیز از مطلاکردن ضریح و گنبد در عهد صفوی، این بوده که سلاطین صفویه از تکنیز طلا و نقره که مخالف حکم شریعت است خودداری می کردند، جز در مواردی که علمای دینی به عنوان تعظیم شعائر الهی به تجوبز آن فتوا می دادند. همین ضریح چون مندرس شده بود در سال ۱۰۰۰ از ناحیه شاه عباس کبیر به ضریح بهتری تجدید گشت.
ضریح نقره ای
در جهت پشت سر ( یعنی جانب شمالی) همین ضریح کاشی، درگاهی برای ورود به محوطه باز گذاشته بودند که قبلا درب آن چوبی بود تا در سال ۱۲۱۳ق فتحعلی قاجار درب طلای کنونی را آماده ساخته به جای ان نصب کرد. این درب دولنگه نفیس و زیبا به عرض ۲۰/۱ و ارتفاع ۷۰/۱ متر که نخست با صفحاتی از نقره کنده کاری شده پوشانده اند و سپس صفحه هایی از طلای ناب برروی آن میخ کوب ساخته اند. و درسال ۱۲۳۰ق فتحعلی شاه فرمان داد تا همان ضریح را نقره پوش ساخته و برروی پایه ای از مرمر صیقلی، نصب کردند. و این اولین ضریح نقره کاری شده حضرت معصومه سلام الله علیها قلمداد می گردد.
تجدید ضریح در دوره تولیت میرزا حسین متولی باشی
به مرور زمان ضریح مزبور فرسوده و جدار مشبک آن از هم گسسته شده و صفحه نقره ای آن بر روی گوی های شبکه ریخته شده بود، به طوری که زائران به هنگام تماس و بوسیدن مجروح و ضریح را خون آلود می ساخت. از این روی مرحوم حاج میرزا سید حسین، متولی وقت با دریافت اجرت کارگران از ناصرالدین شاه قاجار در مقام تجدید آن برآمد و ظروف نقره فرسوده موجوده در خزانه آستان را هم ذوب کرده برای تامین کسری ان بکار برد و ضریحی بهتر و کاملتر از سابق تهیه کرد. و آن را بر روی سنگ مرمری نصب نمود. این کار در سال ۱۲۸۰ ق شروع و درسال ۱۲۸۵ ق خاتمه یافت.
تجدید ضریح در دوره تولیت میرزا محمدباقر متولی باشی
این ضریح نیز بار دیگر به علت تکان های شدید توسط زائران هنگام عرض حاجات به درگاه ذات ربوبی برای شفیع ساختن صاحب قبر یا صاحبان قبور به تدریج فرسوده و از هم گسیخته شد، در نتیجه مرحوم حاج سید محمدباقر متولی باشی در سال ۱۳۲۸قمری تصمیم به باز سازی آن گرفته و به تعمیر آن همت گماشت.
تغییر اساسی شکل ضریح قاجاری در دوره تولیت میرزا ابوالفضل تولیت
مجددا در سال ۱۳۶۵ق (۱۳۲۵شمسی) ضریح مذبور از سوی آقای میرزا ابوالفضل تولیت به شکل زیبا و باشکوهی نقره کار و طلاکاری گردید. بر اساس اسناد موجود در مرکز اسناد، تعمیر و بازسازی ضریح در این دوره حدود ۷ سال به طول انجامیده است. و شکل از بنیاد و قدیمی تغییر و به شکل نوی درآمد
تغییرات عمده در ضریح در دهه ۵۰ شمسی
در سال ۱۳۶۷ق (۱۳۴۷شمسی) محمدمهران بار دیگر شکل ضریح را تغییر داد و قسمت بالای ان را تجدید کرده ضریح کنونی را با همان عرض و طول ولی بارتفاع سه متر آماده و نصب نمود. این ضریح با همان لچه کیهای گل برجسته زرین سابق و پایه ای مزین به اسامی جلاله به خط مرحوم فیض که برروی صفحات طلا قالب ریزی و روی سیم میخکوب شده بود. آراسته شد و یک زوج درب لنگه و بدیع دارای مزایای برای ورود به محوطه داخلی بران بیافزود. و…
در بالای آن کتیبه ای است به خط ثلثی نسخ و برجسته طلایی از فضایل در زمینه میناکاری که روی آن سوره مبارکه دهر هل اتی خوانده می شود. در قسمت آخر ۷۲ کنگره بشکل برگ درخت بر تارک ضریح میدرخشند که وسط هریک با مینا گل وبوته بدیعی نقاشی شده است و… در چهار نبش ضریح قندیلی از طلای مشبک نصب و درون آنها لامپ برق روشن است و در وسط در قوس پوشش قندیلی بزرگی به ارتفاع قامت انسان آویزان است که در دراخل لامپ برق قوی تر و درخشان است.
بعد از آن که در سال ۱۳۴۸ش ضریح قجری بنا نیز جمعآوری و ضریح مشبک نقرهای با درگاههای متعدد و در قسمت فوقانی با پوشش طلایی، احداث و نصب گردید. این ضریح تا اواسط دهه ۸۰ شمسی دستنخورده باقی ماند.
بازسازی اساسی ضریح مطهر و ویژگی های آن در جمهوری اسلامی
پس از گذشت ۳ دهه از ضریح قبلی، از آنجاییکه زائران مستمر به لمس و گرفتن ضریح میپردازند، موجب فرسایش قسمتهای مسطح نقرهای و شبکههای آن میشود واستحکام خود را از دست میدهند. سطوح نقرهای، که ورقهایی به قطر ۵/۱ میلیمتر بودهاند، در بسیاری از جاها به قدری نازک شده بودند که سوراخهایی در آن پدید آمده و دستهای زائرین را زخمی میکرد و علاوه بر خطرات جراحت، موجب آلودگی محیط میشد.
از سویی پایههای اصلی ضریح نیز، که چهار ستون قطور چوبی بود، به کلی پوسیده شده و استحکام کلی ضریح از بین رفته بود؛ به همین دلیل، بازسازی کلی ضریح ضروری می نمود. عملیات بازسازی ضریح در سال ۱۳۸۱ش آغاز شد. تمامی تزیینات و سطوح فلزی ضریح از روی بدنه اصلی باز و جدا شد. از طرف دیگر، با گروه قلمزن و طلاکار و زرگر حرفهای از اصفهان مذاکره و قراردادهایی بسته شد. استاد حسین پرورش، سرپرست گروه طلاکاری بود که در اواسط کار، به علت مریضی و برخی از مشکلات، کار به فرزندان ایشان منتقل شد. استاد دیناری و استاد عباسپور نیز از قلمزنان حرفهای و هنرمند اصفهانی ادامه دهنده این کار بودند.
نقرههای باز شده از ضریح، ذوب و با خلوص ۹۲% آماده نورد شدند. مابقی نقره مورد نیاز نیز خریداری و مجموعاً ۱۲۱۵ کیلوگرم نقره به اصفهان حمل شد. البته سطوح طلاکاری ضریح به خاطر غیر قابل دسترس بودن، از فرسایش شدید در امان مانده بودند، اما بر اثر واکنشهای شیمیایی در این چند دهه، سیاه شده و به آبکاری مجدد نیازمند بودند. طلای مود نیاز برای آبکاری تکمیلی به ۳۶۰ گرم میرسید که تهیه و به اصفهان فرستاده شد. عملیات بنایی ضریح و عملیات درودگری آن نیز به طور هم زمان آغاز شد و در طول فلزکاریها ادامه داشت. برای ترمیم چهار پایه اصلی ضریح، کل ضریح بر روی پایههای موقت قرار گرفت و ستونهای اصلی چوبی از بدنه اصلی چوبی از بدنه اصلی بریده و جدا شد و پایهای تازه، بعد از ساخت به بدنه اصلی متصل شد.
ورقهای نقره با همان سبک و سیاق قبلی ضریح، ولی این بار با قطر ۵/۲ میلیمتر پرداخت و قلمزنی شد و گوی‌های تزیینی شبکهها نیز، که از جنس نقره و به صورت ورق توخالی بودندف این بار با ریختهگری، توپر تهیه شدند؛ این کار، استحکام ضریح را تضمین می کرد.
داخل ضریح نیز به ترمیمهایی نیاز داشت. دیوارههای داخلی از نیمه به بالا آینهکاری بود و زیر آینهکاری نیز سنگ‌های عمودی کار گذاشته شده بود که هیچ ویژگی و خصوصیتی نداشت. کف ضریح نیز با سنگ، فرش شده بود که در آن زمان سنگها طبله کرده و به ترمیم احتیاج داشتند. در سال ۱۳۸۰ش هم زمان با ترمیم ضریح از بیرون، عملیاتی جهت حفظ، نگهداری و زیباسازی در داخل نیز انجام پذیرفت؛ بنابراین، علاوه بر تعمیر سنگفرش کف، دیوارههای سنگی نیز توسط استاد هادی کوهخضری به کاشی آراسته شد و از حالت ساده و بیروح قبلی بیرون آمد. یک عد شمعدانی مطلا و چلچراغ بسیار نفیس و طلاکاری شده که به نشانه و یمن امام هفتم حضرت موسی کاظم علیه السلام، ۷ شمع و شعله در ان تعبیه شده است. که در روی مرقد شریف گذاشته شده و بر زینت آن افروده است.
و سرانجام درپس از حدود ۵سال ضریح جدید با شکل و شمایل و رنگ تازهاش آماده بهرهبرداری شد، و باحضور بزرگان و شخصیت دینی و باشرکت ویژه حضرت آیت الله العظمی بهجت رحمه الله علیه در اسفند سال ۱۳۸۰ش افتتاح گردید.
ضریح مطهر در دوره تولیت آیت الله سعیدی
در دوره تولیت حضرت آیت الله سعیدی (سال ۱۳۹۴ ش) ضریح سانی نفیس ( الهام گرفته از طرح ضریح اصلی) به دستور تولیت معظم در راستای تعظیم شعائر مذهبی، رعایت هرچه بیشتر آداب زیارت و تکریم صاحب مرقد شریف؛ کریمه اهل بیت علیهالسلام، به همت مدیریت فنی مهندسی آستان مقدس فاطمی، ساخته شده و در نزدیک ترین مکان به مضجع شریف حضرت فاطمه معصومه واقع در ضلع شمالی شبستان نجمه خاتون سلام الله علیها (زیرزمین شبستان امام خمینی قدس سره) نصب گردید. این سازه متبرک که شامل یک ضلع از یک ضریح کامل دارای ۵ شبکه مزین (پنجره مشبک) و دو شبکه مزین (پنجره) نیز در دو سمت آن بکار گذاشته شده است که جلوه بسیار زیبا و باشکوهی به فضای نورانی آن مکان که به سالن بیت النور مشهور شده، بخشیده است. گفتنی است باتوجه به کمبود فضای زیارتی در حرم مطهر بویژه محل اختصاصی برای خانواده های زائر و مجاور، ساخت این ضریح سان مبارک، در این مکان مقدس و نورانی و سپس اختصاص دادن این شبستان به فضای زیارت و عبادت (با دسترسی ها و سهولت ترددی که این محل از هرسمت دارد) بسیار موثر و مورد استقبال همگانی بوده است.
در پایان لازم به ذکر که مراسم و آیین هایی مرتبط با ضریح شریف از قدیم الایام در حرم مطهر فاطمی بوده که از جمله به آیین غبارروبی ضریح مطهر و آیین غباروبی فوق ضریح اشاره نمود. البته در طول دوره های تولیتی به لحاظ تشریفات و شرایط و شیوه برگزاری کم وبیش تفارت هایی داشته اند. که مجال دیگری برای تشریح این موارد می طلبد.
شایسته است اشاره شود که تحقیق و تدوین سیر تحولات ساخت و تغییرات ضریح مطهر حضرت از صفویه تا کنون، بر اساس منابع معتبرای چون ” گنجینه آثار قم” ، “تربت پاکان”، “راهنمای قم” و کتب دیگر و اسناد و مدارک موجود در مرکز اسناد استان مقدس فاطمی بوده است و سعی شده از صحت واتقان بیشتری برخوردار باشد.
