پایگاه خبری آستان مقدس حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها| قرآن کریم، این منشور هدایت و کتاب زندگی، مملو از آموزه‌هایی است که سعادت دنیا و آخرت بشر را تضمین می‌کند. در این میان، شکر و کفران، به عنوان دو مفهوم متضاد، از جایگاه ویژه‌ای در جهت دهی و مسیریابی انسان برخوردار است. خداوند متعال در آیه شریفه ۷ سوره ابراهیم می‌فرماید: “لَئِن شَكَرتُم لَأَزيدَنَّكُم ۖ وَلَئِن كَفَرتُم إِنَّ عَذابي لَشَديدٌ”؛ “اگر شکر کنید، حتماً [نعمت] شما را افزون می‌کنم؛ و اگر کفران کنید، همانا عذاب من سخت است.” این آیه، نه تنها یک وعده و وعید الهی است، بلکه تبیین‌گر یک سنت و قانون حاکم بر هستی است؛ قانونی که ارتباط مستقیمی با سرنوشت فردی و اجتماعی انسان‌ها دارد. شکر، در لغت به معنای قدردانی و سپاسگزاری است و در اصطلاح قرآنی، عبارت است از اعتراف به نعمت الهی، اظهار آن و به کارگیری آن در مسیر رضایت خداوند. در مقابل، کفران به معنای ناسپاسی، انکار نعمت و استفاده از آن در راه معصیت الهی است.
بر اساس آموزه‌های قرآن، شکر، نه تنها موجب افزایش نعمت می‌شود، بلکه سبب نزول برکات و رحمت الهی، طهارت و پاکی دل، روشنایی بصیرت و تقویت ایمان می‌گردد. از سوی دیگر، کفران، نه تنها باعث زوال نعمت می‌شود، بلکه موجب نزول عذاب الهی، قساوت قلب، کوری باطن و ضعف ایمان می‌گردد .در طرح ملی “زندگی با آیه ها” که با هدف تبیین و ترویج آموزه‌های قرآن کریم طراحی شده است، انتخاب این آیه شریفه به عنوان محور فعالیت‌ها، نشان از اهمیت والای این مفهوم در فرهنگ اسلامی دارد. در ماه مبارک رمضان، ماه نزول قرآن و ماه پیروزی امت اسلام، تبیین و ترویج مفهوم شکر و کفران، می‌تواند نقش مهمی در تحقق شعار محوری “امت پیروز” ایفا کند. امتی که با شکرگزاری نعمت‌های الهی، از جمله نعمت هدایت، نعمت امنیت و نعمت وحدت، در مسیر تعالی و پیشرفت گام برمی‌دارد و با دوری از کفران و ناسپاسی، از عذاب الهی در امان می‌ماند. در این نوشتار، تلاش می شود، ابعاد مختلف مفهوم شکر و کفران، آثار و پیامدهای آن در زندگی فردی و اجتماعی، و نقش آن در تحقق امت پیروز، مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.
تعریف و ابعاد مفهومی شکر و کفران
شکر به معنای قدردانی و سپاسگزاری از نعمت‌ها و الطاف الهی است. در قرآن کریم آمده است: «وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ» (سوره ضحی، آیه ۱۱) یعنی “و اما به نعمت‌های پروردگارت، بگو”. این آیه به ما یادآوری می‌کند که باید نعمت‌های خدا را شناخته و آنها راسته بگوییم و در عمل شاکر باشیم.کفران به معنای ناسپاسی و انکار نعمت‌های خداوند است. خداوند متعال در آیه ۷ سوره ابراهیم بیان می‌دارد که اگر انسان کفران کند، عذاب الهی شدید خواهد بود. کفران به معنای نادیده گرفتن و استفاده نادرست از نعمت‌های الهی است.
شکر و کفران، جنبه های اعتقادی، اخلاقی و اجتماعی دارد؛ شکر عامل تقویت ایمان است. انسان با شکرگزاری از نعمت‌ها، به یاد خدا خواهد بود و ارتباطش با او مستحکم‌تر می‌شود. آیه ۱۵ سوره سجده به این بُعد شکر اشاره دارد. شکر به انسان حس تواضع و افتادگی را القا می‌کند و او را از غرور و تکبر دور می‌سازد. این ویژگی در زندگی خانوادگی نیز بسیار مهم است. شکر موجب انسجام و وحدت در خانواده و جامعه اسلامی می‌شود. افراد شاکر در برابر معضلات و چالش‌ها کمتر احساس یأس و ناامیدی می‌کنند و به بدبینی و جدایی دچاری نمی‌گردند.
آموزه .اموزه شکرگزاری در سبک زندگی فردی و اجتماعی
برای بهره‌گیری از آموزه آیه “لَئِن شَكَرتُم لَأَزيدَنَّكُمْ ۖ وَلَئِن كَفَرتُم إِنَّ عَذابی لَشَدیدٌ” در ابعاد مختلف زندگی فردی، خانوادگی، اجتماعی، سیاسی و مقاومت اسلامی، مسلمانان می‌توانند به روش‌های زیر عمل کنند:
سطح فردی: هر فرد باید نسبت به نعمت‌های الهی که در زندگی خود دارد (سلامتی، عقل، خانواده، امنیت و غیره) آگاه باشد و به طور مداوم به یاد آنها باشد. این شناخت، اولین قدم برای شکرگزاری است. شکرگزاری فقط نباید در قلب باشد، بلکه باید به صورت زبانی (ذکر و حمد الهی) و عملی (استفاده صحیح از نعمت‌ها و انجام اعمال نیک) نیز ابراز شود. شکرگزاری واقعی، مستلزم تزکیه نفس و دوری از گناه است. فرد شاکر باید تلاش کند تا با انجام واجبات و ترک محرمات، رضایت خداوند را جلب کند. شکرگزاری از نعمت عقل و استعداد، مستلزم تلاش برای رشد و پیشرفت در زمینه‌های مختلف علمی، فرهنگی و هنری است.
ساحت خانوادگی: اعضای خانواده باید از یکدیگر قدردانی کنند و به تلاش‌ها و زحمات هم احترام بگذارند. این امر باعث تقویت روابط خانوادگی و افزایش محبت و صمیمیت می‌شود. والدین باید فرزندان خود را بر اساس آموزه‌های اسلامی تربیت کنند و آنها را با مفهوم شکرگزاری و اهمیت آن در زندگی آشنا سازند. خواندن قرآن، دعا و نیایش به صورت جمعی، به ایجاد فضای معنوی در خانواده کمک می‌کند و باعث تقویت ایمان و تقوای اعضای خانواده می‌شود. اعضای خانواده باید با شکرگزاری و قناعت در استفاده از منابع خانواده (مال، وقت، انرژی) صرفه‌جویی کنند و از اسراف و تبذیر دوری کنند.
عرصه اجتماعی: شکرگزاری از نعمت‌های مادی، مستلزم کمک به نیازمندان و محرومان جامعه است. مسلمانان می‌توانند با اهدای انفاق، زکات، صدقه و کمک‌های دیگر، به بهبود وضعیت زندگی محرومان کمک کنند. شکرگزاری از نعمت امنیت و آسایش، مستلزم تلاش برای حل مشکلات اجتماعی (فقر، بیکاری، اعتیاد و غیره) است. مسلمانان می‌توانند با مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی و داوطلبانه، به بهبود وضعیت جامعه کمک کنند. مسلمانان باید فرهنگ قدردانی و قدرشناسی را در جامعه ترویج کنند و از کسانی که در راستای خدمت به مردم و جامعه تلاش می‌کنند، قدردانی نمایند. شکرگزاری از نعمت‌های طبیعی، مستلزم حفظ محیط زیست و جلوگیری از آلودگی و تخریب آن است. مسلمانان باید با رعایت اصول زیست‌محیطی و ترویج فرهنگ حفاظت از محیط زیست، به حفظ این نعمت الهی کمک کنند.
صحنه سیاسی: شکرگزاری از نعمت آزادی و حکومت اسلامی، مستلزم انتخاب حاکمان صالح و شایسته است. مسلمانان باید با شرکت فعال در انتخابات و انتخاب افرادی که به منافع مردم و ارزش‌های اسلامی پایبند هستند، به حفظ و تقویت نظام اسلامی کمک کنند. مسلمانان باید بر عملکرد حاکمان نظارت کنند و در صورت مشاهده انحراف و فساد، به صورت مسالمت‌آمیز و قانونی، انتقاد و اعتراض نمایند. حاکمان باید در راستای تحقق عدالت اجتماعی و رفع تبعیض و نابرابری در جامعه تلاش کنند. این امر باعث افزایش رضایت عمومی و تقویت وحدت و انسجام ملی می‌شود. حاکمان باید از حقوق مردم دفاع کنند و از تعدی و تجاوز به حقوق آنها جلوگیری نمایند. این امر باعث افزایش اعتماد مردم به حکومت و تقویت مشروعیت آن می‌شود.
جبهه مقاومت اسلامی: شکرگزاری از نعمت پیروزی در برابر دشمنان، مستلزم حفظ وحدت و انسجام، تقویت روحیه جهادی و آمادگی برای دفاع از اسلام و مسلمین است. شکرگزاری از نعمت آزادی، مستلزم مقابله با ظلم و استکبار و دفاع از حقوق مظلومان و مستضعفان در سراسر جهان است. مسلمانان باید بنیه دفاعی خود را تقویت کنند و برای مقابله با تهدیدات دشمنان آماده باشند. این امر باعث حفظ امنیت و استقلال کشور و جامعه اسلامی می‌شود. مسلمانان باید با تبیین حقایق و روشنگری، توطئه‌های دشمنان را خنثی کنند و از انتشار اطلاعات غلط و گمراه‌کننده جلوگیری نمایند.
به طور خلاصه، عمل به آموزه آیه “لَئِن شَكَرتُم لَأَزيدَنَّكُمْ” در ابعاد مختلف زندگی، مستلزم شناخت نعمت‌ها، قدردانی از آنها، استفاده صحیح از نعمت‌ها، تزکیه نفس، کمک به نیازمندان، تلاش برای حل مشکلات اجتماعی، ترویج فرهنگ قدردانی، انتخاب حاکمان صالح، نظارت بر عملکرد حاکمان، دفاع از حقوق مردم، مقابله با ظلم و استکبار و تقویت بنیه دفاعی است. با عمل به این آموزه‌ها، می‌توان جامعه‌ای سعادتمند، پیشرفته و مقاوم بنا کرد.
نقش آموزه شکرگزاری در احیای تمدن اسلامی
آموزه شکرگزاری آیه شریفه ۷ سوره ابراهیم، نه تنها یک اصل اعتقادی، بلکه یک قانون اساسی برای سعادت فردی و اجتماعی، و همچنین احیای فرهنگ و تمدن اسلامی است. مضامین و آموزه‌های این آیه در ابعاد گوناگون می‌تواند نقش مهمی در این راستا ایفا کند:
تقویت بنیان‌های اخلاقی و معنوی: شکر به عنوان یک ارزش بنیادین در فرهنگ اسلامی تقلی می شود؛ شکرگزاری به عنوان یک ارزش اخلاقی و معنوی، فرهنگ قدردانی و قدرشناسی را در جامعه ترویج می‌کند. این امر منجر به تقویت روابط اجتماعی، افزایش همدلی و کاهش اختلافات می‌شود. شکر ایجاد انگیزه برای تلاش و پیشرفت می کند؛ وقتی افراد به نعمت‌های الهی واقف باشند و شکرگزار آن باشند، انگیزه بیشتری برای حفظ و ارتقای این نعمت‌ها پیدا می‌کنند. این امر به تلاش و پیشرفت در زمینه‌های مختلف علمی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی منجر می‌شود. شکر موجب تقویت روحیه قناعت و دوری از اسراف است؛ شکرگزاری از نعمت‌های موجود، روحیه قناعت را تقویت کرده و از اسراف و تبذیر جلوگیری می‌کند. این امر به حفظ منابع و استفاده بهینه از آنها کمک می‌کند.
تحکیم وحدت و انسجام اجتماعی: شکر، فرهنگ قدردانی از خدمات و تلاش‌های دیگران در جامعه ایجاد و تقویت می کند. شکرگزاری از خدمات و تلاش‌های دیگران، به ویژه کسانی که در راستای اعتلای فرهنگ و تمدن اسلامی فعالیت می‌کنند، باعث تقویت انگیزه آنها و افزایش همبستگی اجتماعی می‌شود.شکرگزاری از نعمت امنیت، عدالت و آزادی، مستلزم مسئولیت‌پذیری اجتماعی است. افراد شاکر، برای حفظ و ارتقای این نعمت‌ها تلاش می‌کنند و در برابر تهدیدات و چالش‌ها ایستادگی می‌کنند.
پیشرفت علمی و فناوری: شکرگزاری از نعمت عقل و تفکر، افراد را به تحقیق و بررسی در پدیده‌های جهان تشویق می‌کند. این امر به توسعه علوم و فناوری و در نتیجه، پیشرفت تمدن اسلامی منجر می‌شود. شکرگزاری از نعمت علم و فناوری، مستلزم استفاده از آن در راستای ارزش‌های اسلامی و اهداف متعالی است. این امر از انحراف و سوء استفاده از علم و فناوری جلوگیری می‌کند.
عدالت اقتصادی و اجتماعی: شکرگزاری از نعمت‌های اقتصادی، مستلزم توزیع عادلانه ثروت و فرصت‌ها در جامعه است. این امر به کاهش فقر و نابرابری و در نتیجه، افزایش رضایت عمومی و ثبات اجتماعی کمک می‌کند.
حمایت از محرومان و نیازمندان: شکرگزاری از نعمت‌های مادی، مستلزم حمایت از محرومان و نیازمندان جامعه است. این امر به کاهش آسیب‌های اجتماعی و تقویت همبستگی اجتماعی منجر می‌شود.
حفظ منابع و نعمت های طبیعی: شکرگزاری از نعمت‌های طبیعی، مستلزم استفاده بهینه و مسئولانه از منابع طبیعی است. این امر به حفظ محیط زیست و جلوگیری از تخریب آن کمک می‌کند. شکرگزاری از نعمت طبیعت، مستلزم تلاش برای احیای محیط زیست و جبران خسارت‌های وارد شده به آن است. این امر به حفظ سلامت و تندرستی جامعه کمک می‌کند. همچنین شکرگزاری از نعمت صلح و امنیت، مستلزم تلاش برای حفظ و تقویت آن است. این امر به ترویج فرهنگ صلح و همزیستی مسالمت‌آمیز در سطح جهان کمک می‌کند.
در نتیجه: شکرگذاری، رمز پیشرفت و مقاومت است. شکر نه فقط یک فضیلت اخلاقی، بلکه یک راهبرد عملی برای دستیابی به پیشرفت فردی، تحکیم بنیان خانواده، ارتقای سطح جامعه، اصلاح نظام سیاسی و تقویت مقاومت اسلامی است. با شناخت و قدردانی از نعمت‌های الهی، مسلمانان می‌توانند به تزکیه نفس، کمک به نیازمندان، تلاش برای حل مشکلات اجتماعی، انتخاب حاکمان صالح و دفاع از حقوق مردم بپردازند. این اقدامات، زمینه را برای ایجاد جامعه‌ای سعادتمند، پیشرفته و مقاوم و زمینه ساز ظهور منجی موعود (عج) فراهم می‌سازد. در مقابل، کفران نعمت، منجر به عقب‌ماندگی، تفرقه و ضعف در برابر دشمنان می‌شود .
بنابراین، عمل به آموزه شکرگزاری، یک ضرورت اساسی برای تحقق آرمان‌های اسلامی و دستیابی به عزت و سربلندی در دنیا و آخرت است. آیه شریفه “لَئِن شَكَرتُم لَأَزيدَنَّكُم… ” یک منشور جامع برای احیای فرهنگ و تمدن اسلامی است. با عمل به آموزه‌های این آیه، می‌توان جامعه‌ای اخلاقی، معنوی، متحد، پیشرفته، عادلانه، سالم و صلح‌آمیز بنا کرد. آیه مذکور با تأکید بر شکرگزاری و ناسپاسی به عنوان دو روی سکه، می‌تواند در عمق فرهنگ انتظار و زمینه‌سازی برای ظهور حضرت بقیه‌الله (عج) نقش مؤثری ایفا کند. با تقویت روحیه شکرگزاری و عمل به آموزه‌های آن، می‌توان جامعه‌ای متعهد به اصول اسلامی ایجاد کرد که در آن تعالی، عدالت و همبستگی به سر منزل مقصود برسد. این فرهنگ منجر به ظهور امام مهدی (عج) و تحقق عدالت و صلح جهانی خواهد شد.
محمدباقر مشکلتی
