پایگاه خبری آستان مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها، آیه ۳۴ سوره مبارکه فصلت، یکی از بیانات عمیق و پربار قرآن کریم است که به مؤمنان توصیه می‌کند تا در مواجهه با دشمنی‌ها و خصومت‌ها، از روش‌های نیکو و پسندیده برخورد کنند. خداوند در این آیه به ما می‌آموزد که با صبر، حکمت و نرمش، می‌توان به دل‌های دشمنان نفوذ کرده و از کینه‌ها فاصله گرفت. آیه مذکور به وضوح بیان می‌کند: «ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنْهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ»، که به زبان ساده می‌توان آن را این‌گونه ترجمه کرد: «جواب بدی را با خوبی بده، آن‌هم با بهترین روش. اگر این‌طور کنی، آن کسی که بین تو و او دشمنی بوده است، یک‌دفعه مثل دوستی صمیمی می‌شود»! این آیه به ما می آموزد که همیشه باید در پاسخ به رفتارهای ناپسند و خصمانه، بدی را با خوبی پاسخ دهیم.
فهم نابرابری نیکی و بدی، لزوم پاسخ بدی با نیکی، اصل تبدیل دشمنی به دوستی؛ پیام‌های سه گانه این آیه شریفه ۳۴ سوره مبارکه فصلت است. آموزه‌ی «خوبی درمقابل بدی» نه‌تنها یک دستور اخلاقی است، بلکه فلسفه‌ای عمیق در باب تعاملات انسانی و سازگاری در زندگی اجتماعی را در بر دارد. این یک راهبرد تربیتی و رفتار اخلاقی برتر و یک مزیت فرهنگی ویژه‌ی دین مبین اسلام در مقایسه با دیگر ادیان و فرهنگ‌های شرقی و غربی است؛ اینکه نیکی و بدی یکسان نیستند و نباید با آن‌ها یکسان برخورد شود. بدی را بایستی با نیکی پاسخ دهیم. این به معنای مقابله با بدی از طریق رفتارهای نیکو، گذشت و مدارا است. این روش (پاسخ بدی با نیکی) می‌تواند دشمنی را در همه سطوح فردی و اجتماعی به دوستی صمیمانه تبدیل کند. شخصی که با شما دشمنی دارد، با دیدن نیکی شما، ممکن است به دوست صمیمی شما تبدیل شود. بنابراین، این آیه بر اهمیت رفتار نیکو، مدارا و گذشت در مواجهه با بدی‌ها تأکید دارد و بیان می‌کند که این روش می‌تواند اثرات مثبتی داشته باشد و حتی دشمنی‌ها را به دوستی تبدیل کند.
بی تردید این رفتار نیک و مثبت گرایانه می‌تواند روابط انسانی را اصلاح و پیوندهای عاطفی قوی‌تری ایجاد کند. در واقع، این آیه تجلی محبت، مدارا و نرمش در رویارویی با چالش‌ها و تنش‌های اجتماعی است و به ما می‌آموزد که با رفتارهای نیکو می‌توانیم دشمنی‌ها را به دوستی تبدیل کنیم و از عمق کینه‌ها بکاهیم. در ادامه این یادداشت، به تبیین بیشتر این آیه و تأثیرات آن در سبک زندگی فردی و اجتماعی خواهیم پرداخت تا بیاموزیم چگونه می‌توانیم با درک عمیق‌تر از این آموزه قرآنی، به بهبود روابط انسانی خداپسندانه و جامعه‌سازی اسلامی مطلوبی دست یابیم.
رفتار برتر؛ الگوی اسلامی در روابط انسانی
آیه ۳۴ سوره فصلت، معانی عمیق و گسترده‌ای را در خود جای داده است که می‌تواند به ما در زمینه‌های فردی و اجتماعی کمک شایانی کند. این آیه به نوعی چارچوبی را برای مدیریت روابط انسانی و رفتار با دیگران تعریف می‌کند که در آن تأکید بر پاسخ‌گویی به بدی‌ها با خوبی‌ها است. معانی این آیه را می‌توان به چند محور اصلی تقسیم کرد:
اهمیت رفتارهای فردی: قرآن کریم همواره ما را به رفتار نیکو با یکدیگر دعوت می‌کند. «ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ» به وضوح نشان می‌دهد که رفتار خوب می‌تواند حتی در شرایط دشوار، به عنوان یک ابزار موثر برای حل اختلافات و مشکلات اجتماعی عمل کند. در این راستا، حضور این آموزه در زندگی فردی انسان‌ها، می‌تواند به تدریج دایره‌ای از محبت و دوستی را در جامعه ایجاد کند
تغییر روابط خصمانه به روابط دوستانه: یکی از نکات کلیدی این آیه این است که با پاسخ دادن به خصومت‌ها به شیوه‌ای نیکو، می‌توانیم دشمنان را به دوستان خود تبدیل کنیم. این مفهوم به باروری و شکوفایی روابط انسانی کمک می‌کند و زمینه‌ساز صلح و تفاهم در جامعه می‌شود. اگر هر فردی تلاش کند به بدی‌ها با خوبی پاسخ دهد، نقطه آغازینی برای تغییر نگرش و اصلاح رفتارها خواهد بود.
نقش مدارا و صبر و مدیریت احساسات: گذشت و مدارا از دیگر پیام‌های این آیه است. هنگامی که فرد در مواجهه با بدی‌ها به شیوه‌ای با صبر و آرامش رفتار کند، نه تنها خود را از آسیب‌های روحی و روانی محافظت می‌کند، بلکه به دیگران نیز پیام‌هایی از امنیت و محبت ارسال می‌کند. این نوع رفتار به ترویج فرهنگ صلح و همزیستی مسالمت‌آمیز در جامعه منجر می‌شود.
تأثیر اجتماعی و جامعه‌سازی: این آیه به ما آموخته است که در ساختن جامعه‌ای اسلامی و مطلوب، نخست باید روابط خود را با یکدیگر بهبود ببخشیم. رفتار نیکو نه تنها در سطح فردی، بلکه در سطح اجتماعی نیز منجر به کاهش تنش‌ها و ایجاد روابط مستحکم‌تر می‌شود. از این رو، واکنش مثبت در برابر بدی، به عنوان یک اصل مهم در جامعه‌سازی اسلامی، زمینه‌ساز ایجاد یک جامعه همدل و همکار خواهد بود.
بنابراین، آیه ۳۴ سوره فصلت یکی از مهم‌ترین آموزه‌های اسلامی را در ارتباطات انسانی به ما منتقل می‌کند. این آیه به ما می‌آموزد که باید با رفتار نیکو و مثبت با یکدیگر ارتباط برقرار کنیم تا به ایجاد دوستی و همبستگی بینجامد. با درک این آموزه و عمل به آن، می‌توانیم به بهبود روابط فردی و اجتماعی خود بپردازیم و فرهنگ محبت، مدارا و سازش را در جامعه‌مان گسترش دهیم. به‌ویژه در دنیای امروز، که با چالش ها، استرس‌ها و تنش‌های مختلفی روبرو هستیم، این پیام نورانی قرآن می‌تواند به روشنی راهنمای سبک زندگی امروزی ما باشد.
رفتار برتر؛ مزیت فرهنگ اصیل اسلامی
دعوت و سفارش قرآنی به “خوبی در مواجهه با بدی” که در آیه ۳۴ سوره فصلت آمده، یک شاخص برجسته و مزیت مهم در فرهنگ اصیل اسلامی محسوب می‌شود، به‌ویژه وقتی آن را با برخی فرهنگ‌ها، ادیان و مکاتب دیگر مقایسه می‌کنیم. در اینجا چند دلیل برای این مدعا ذکر می‌شود:
تأکید بر تحول درونی و اخلاقی: بسیاری از فرهنگ‌ها و مکاتب دیگر ممکن است بر عدالت و تلافی تأکید کنند، یعنی پاسخ بدی را با بدی دادن. اما اسلام، فراتر از این، بر تحول درونی و ارتقای اخلاقی تأکید دارد. پاسخ بدی با نیکی، نوعی تزکیه نفس و تمرین معنوی است که فرد را به سطح بالاتری از انسانیت می‌رساند.
تأثیرگذاری عمیق بر روابط: این آموزه قادر است روابط را به طور اساسی تغییر دهد. در حالی که تلافی ممکن است دور باطلی از خشونت و نفرت ایجاد کند، نیکی می‌تواند قلب‌ها را نرم کرده و دشمنی‌ها را به دوستی تبدیل کند.
جنبه‌های جامع و جهان‌شمول: این اصل اخلاقی در فرهنگ اسلامی، فراتر از روابط فردی، در سطح جوامع و ملت‌ها نیز قابل اجرا است. به عنوان مثال، در روابط بین‌المللی، این اصل می‌تواند به کاهش تنش‌ها و ایجاد صلح پایدار کمک کند.
ریشه در توحید و رحمت الهی: این آموزه مستقیماً از توحید و رحمت الهی نشأت می‌گیرد. مسلمانان معتقدند که خداوند رحمان و رحیم است و بهترین راه برای تقرب به او، پیروی از صفات اوست. پاسخ بدی با نیکی، تلاشی برای تجلی این صفات در زندگی روزمره است.
تأکید بر عفو و گذشت: فرهنگ اسلامی تأکید زیادی بر عفو و گذشت دارد. در بسیاری از آیات قرآن، مسلمانان به عفو و بخشش تشویق شده‌اند. این اصل به مسلمانان کمک می‌کند تا از انتقام‌جویی دوری کنند و به جای آن، به دنبال حل مسالمت‌آمیز اختلافات باشند.
در نتیجه، دعوت به “خوبی در مواجهه با بدی” یک عنصر کلیدی در فرهنگ اسلامی است که آن را از بسیاری از فرهنگ‌ها و مکاتب دیگر متمایز می‌کند و ظرفیت‌های بالایی برای ایجاد صلح، عدالت و همدلی در جوامع بشری دارد. این اصل نه تنها یک دستور اخلاقی است، بلکه یک راهبرد عملی برای بهبود روابط انسانی و ساختن دنیایی بهتر بر پایه آموزه های جهان شمول اسلام است.
رفتار برتر؛ راهبرد فرهنگی تربیتی
با نگاهی جامع و کلان به آیات قرآن و به ویژه آیات مربوط به رفتار نیکو، همبستگی، عدل و رحمت، می توان هدف و پیام اصلی این آیات را به‌عنوان یک «راهبرد فرهنگی تربیتی» برای ملت و امت اسلامی تلقی کرد. در این راستا، چند نکته مهم می‌تواند مورد توجه قرار گیرد:آیات قرآن از جمله آیات مربوط به رفتار نیکو و همدلی میان مسلمانان، به‌طور مستقیم به اصول اخلاقی اشاره دارند. ترویج این اصول در جامعه اسلامی می‌تواند به ارتقای سطح اخلاق اجتماعی و انسانی کمک کند و موجب ایجاد محیطی سالم و مثبت در ارتباطات فردی و اجتماعی شود. آموزه‌های قرآنی به‌خصوص در مورد محبت و همدلی میان مؤمنان، می‌تواند به‌عنوان یک راهبرد فرهنگی مد نظر قرار گیرد. ایجاد حس همبستگی، همکاری و عشق ورزی میان مسلمانان نه تنها موجب تقویت جامعه اسلامی می‌شود، بلکه می‌تواند در برابر چالش‌های اجتماعی و فرهنگی که جوامع با آن مواجه هستند، به‌عنوان یک استراتژی مؤثر عمل کند. قرآن به بهره مندی از عقل و دانش تأکید می‌کند. این امر می‌تواند به‌عنوان یک نکته کلان در برنامه‌های آموزشی و تربیتی مطرح شود تا به نسل جوان آموخته شود که علم و دانش عامل پیشرفت و تعالی جامعه خواهند بود. برگزاری کلاس‌ها و دوره‌های آموزشی با محوریت قرآن و سیره اهل بیت (علیهم السلام) به تقویت این آگاهی کمک می‌کند. از تفسیر آیات و سیره ائمه معصومین (علیهم السلام) می‌توان به این نتیجه رسید که روابط انسانی بر پایه احترام، محبت و همکاری باید قرار گیرد. این نگاه به روابط در سطح کلان می‌تواند به تقویت بنیادهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه اسلامی منجر شود. با تکیه بر آموزه‌های قرآنی و نمونه‌های عملی ائمه معصومین (علیهم السلام)، می‌توان مدلی از شخصیت‌های اسلامی را معرفی کرد که به‌عنوان الگو برای ملت مسلمان مورد استفاده قرار گیرند. این الگوها می‌توانند به عنوان مرجع فرهنگ تربیتی عمل کرده و در انتقال ارزش‌ها و آرمان‌های اسلامی به نسل‌های آینده مؤثر باشند. توجه به پیام‌های فرهنگی و تربیتی قرآن می‌تواند به امت اسلامی کمک کند تا با چالش‌های عصر معاصر مانند تفرقه، نابرابری، و بی‌عدالتی به‌خوبی مواجه شوند. درک صحیح و جامع از این آموزه‌ها می‌تواند راهکارهایی برای رشد و پیشرفت امت اسلامی ارائه دهد.
به‌طور کلی، آیات قرآنی به‌ویژه آن دسته از آیات که به رفتار نیکو، همبستگی، و محبت تأکید دارند، می‌توانند به‌عنوان یک راهبرد فرهنگی تربیتی برای ملت و امت اسلامی در نظر گرفته شوند. این آموزه‌ها می‌توانند در ایجاد جامعه‌ای متعادل، همدل و پویا مؤثر باشند و زمینه‌ساز ارتقای زندگی انسانی و اجتماعی مسلمانان شوند.
رفتار برتر و تاثیر آن در تمدن اسلامی
تأثیرات آموزه‌های قرآنی بر فرهنگ عمومی و تمدن اسلامی نیز بسیار عمیق و گسترده بوده است. این آموزه‌ها نه تنها بسترهای اخلاقی و اجتماعی را فراهم کرده‌اند، بلکه به والاترین اصول انسانی و معنوی در زندگی روزمره مردم تبدیل شده‌اند.آیه ۳۴ سوره فصلت به‌ویژه در مورد نیکی و مقابله با بدی، پیام‌هایی را منتقل می‌کند که می‌تواند نقشی مثبت و مؤثر در ارتقای فرهنگ عمومی و احیای تمدن اسلامی داشته باشد. از این روی، نقش کلیدی این آیه در غنی سازی فرهنگی و تمدنی جامعه اسلامی شامل موارد زیر است:
ترویج اصول اخلاقی: این آیه با تأکید بر مقابله با بدی‌ها با نیکی، اصول اخلاقی را تقویت می‌کند. فرهنگ عمومی بر پایه اخلاقیات صحیح شکل می‌گیرد و این امر در ارتقای روحیه همدلی و همیاری جامعه مؤثر است.
تقویت پیوندهای اجتماعی: دفع بدی با نیکی می‌تواند موجب تقویت روابط انسانی و اجتماعی شود. این کار می‌تواند تنش‌ها و اختلافات را کاهش دهد و به انسجام و وحدت اجتماعی کمک کند.
دعوت به صلح و سازش: آیه به مسلمانان یادآوری می‌کند که در برابر خصومت‌ها، صلح و سازش را برگزینند. چنین رویکردی می‌تواند به احیای تمدن اسلامی که بر پایه همزیستی مسالمت‌آمیز تأسیس شده، کمک کند.
ایجاد الگویی برای رفتار: این آیه می‌تواند الگویی برای مسلمانان مدرن باشد تا در تعاملات خود با دیگران، به‌خصوص در دنیای معاصر، پاسخی انسانی و اخلاقی ارائه دهند. این امر می‌تواند موجب جلب احترام و پذیرش جهانیان نسبت به فرهنگ اسلامی شود.
تقویت تفکر مثبت: ترویج تفکر مثبت و رفتار نیکو در جامعه، پایه‌گذار ارتقای فرهنگی و تمدنی است که به ارزش‌های اسلامی بازمی‌گردد و به‌تدریج به بهبود وضعیت اجتماعی منجر می‌شود. به‌طور کلی، آموزه‌های این آیه می‌تواند به ساخت یک جامعه مبتنی بر همدیگر پذیری، صلح و دوستی کمک کرده و بر غنای فرهنگی و تمدنی مسلمانان بیفزاید.
(محمدباقر مشکاتی)
