پایگاه خبری آستان مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها؛ بی تردید دعا و نیایش نقش اساسی در تغییر رفتار و درمان بیماری‌های جسمی و روحی و در بهبودی افراد بیمار نقش تعیین کننده‌ای دارد ولی این به‌معنای این نیست که طب و دارو در درمان بیمار را بی‌اهمیت و کم اثر تلقی کنیم.
سلامت معنوی افراد و نقش دعا در سلامت جامعه بسیار مؤثر است چرا که افرادی که رابطه بهتری با خدا دارند و اعتقاد قلبی و ایمان قوی‌تر دارند در مقابل مشکلات و حتی بروز بیماری‌ها بسیار قوی‌تر عمل می‌کنند، همچنین سلامت معنوی افراد جامعه موجب عمر طولانی‌تر و سلامت روانی افراد جامعه می‌شود.
با توجه به تاکید عالمان دینی و بزرگان بر انس و بهره‌گیری معنوی از کتب ادعیه به ویژه صحیفه مبارکه سجادیه و سفارش ویژه‌ی مقام معظم رهبری در رابطه با خواندن دعای هفتم صحیفه سجادیه و امیدواری و تاکید ایشان به تاثیر این دعای برخاسته از دل پاک و صاف جوانان و افراد پرهیزگار برای دفع بلاهای بزرگ ازجمله بیماری فراگیر کرونا، شایسته است در کنار رعایت تمام موازین پزشکی، در انس و تدبر و نیز تبیین و ترویج این دعای شریف بکوشیم؛ از همین روی فعالان فرهنگی از همه ابزارهای تاریخی، هنری و فرهنگی بایستی در مطرح کردن این امور معنوی، در جامعه اسلامی کمک بگیرند و از تمامی ظرفیت‌های فرهنگی در این زمینه بهره بگیرند.
یکی از این ظرفیت ها، آثار موزه ای و هنری است که دارای محتوای دعا و مناجات هستند. در گنجینه کتب خطی موزه آستان مقدس فاطمی، ده ها اثر ارزشمند حاوی این مضامین متعالی و اثربخش وجود دارد.
صحیفه سجادیه و دعای پر مضمون هفتم آن کتاب شریف که با عبارت روح افزای : “یَا مَنْ تُحَلُّ بِهِ عُقَدُ الْمَکَارِهِ، وَ یَا مَنْ یَفْثَأُ بِهِ حَدُّ الشَّدَائِدِ، وَ یَا مَنْ یُلْتَمَسُ مِنْهُ الْمَخْرَجُ إِلَى رَوْحِ الْفَرَجِ” آغاز می‌شود، از جمله این میراث فرهنگی و معنوی است که در دوران بلای کرونا توجه و تدبر بیش از پیش، همگانی را می طلبد.
جنبه‌های اجتماعی دعاهای صحیفه سجادیه
دعاهایى که از زبان امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه بیان شده و به ما رسیده، حاوى ظریف‌ترین و عمیقترین معارف است و باید قدر این مجموعه را دانست و با آن مأنوس بود و لحظات شب و روز خویش را با این دعاها، پر معنویت ساخت. اهل بیت(ع) اهل دعا، تهجد و ذکر بودند. قرآن کریم هم سفارش اکید به دعا دارد. لذا پیروان ائمه(ع) نیز باید اهل دعا، تضرع و نیایش باشند.
هر انسان موحدی به هر زبانی می‌تواند خواسته‌های خود را در پیشگاه معبود خویش در قالب دعا بخواهد، دین اسلام نیز این امر را مجاز دانسته و ترغیب می‌کند اما شاید فهم ما قاصر از آن باشد که از خداى متعال چه بخواهیم و خواستههاى ما چه باشد و چگونه با خدای خود حرف بزنیم؛ بنابر این در این زمینه هم اولیاى دین، پیشواى ما هستند و با طرح خواستههاى اساسىتر و متعالىتر که به سعادت دنیوى و اخروى ما مربوط مىشود، سطح فهم و خواسته ما را بالا مىبرند و ما با خواندن این دعاها، همنوا با معصومین پاک و بندگان وارسته خدا و مقربان درگاه او مىشویم و خداوند را از زبان و شیوه حجت خدا و انسان کامل مىخوانیم و لذا در «دعا» نیز شاگرد مکتب اهل بیت(ع) می‌شویم؛ چراکه هیچ یک از مذاهب اسلامی و هیچ دینی و آیینی از ادیان ابراهیمی و غیرابراهیمی، به اندازه مذهب تشیع در فرهنگ دعا و نیایش به درگاه الهی به لحاظ کمی و کیفی غنی، گسترده و ذوابعاد نیست.
مناسبتها و جایگاهها و مواقع خواندن دعاها، در کیفیت دعاخوانی، استجابت و اثربخشی آنها موثر است و تشخیص این امور از عهده افرادی عادی خارج بوده و انسان کامل و خلیفه الهی اشراف بر این امور فرا مادی دارد؛ کما اینکه در فهرست صحیفه سجادیه نیز این موارد ذکرشده است و می‌توان به آن مراجعه نمود ولی برخى از عناوین این دعاها که جنبه اجتماعی و صبغه و محتوای فرافردی بیشتری داشته و به موضوع ما ارتباط دارند، از این قرار هستند:
دعا در ستایش خداوند (تقویت توحید و خدا محوری در جامعه) ، دعا براى خود و خویشاوندان، دعا در سختی‌ها و رنجها، براى پناه بردن به خدا، آمرزش‌خواهى، اقرار به گناهان، طلب حاجت، هنگام بیمارى، پناه بردن به خدا از شیطان، مکارم اخلاق، براى تندرستى، براى پدر و مادر و فرزندان، براى همسایگان و دوستان، دعا براى مرزداران، براى توبه، هنگام تنگى رزق، هنگام شنیدن صداى رعد، هنگام دیدن ماه نو، هنگام فرا رسیدن یا سپرى شدن ماه رمضان، روز عید فطر و عرفه، دعاى ختم قرآن و …
این‌گونه بهرهگیرى از مناسبتها، سراسر زمان و فرصتهاى یک مسلمان نیایش‌گر و اهل انس با خدا را می‌پوشاند؛ زیرا براى هر لحظه و موقعیتى، دستورالعملى براى نیایش به درگاه خداوند وجود دارد. بنابراین جنبه فرافردی و اجتماعی در دعاهای صحیفه سجادیه بسیار بالاست و ما بایستی از این ظرفیت دردسترس، در اصلاح اخلاقی، رشد معنوی جامعه و ساخت فرهنگ و تمدن نوین ایرانی اسلامی، بهره عمومی و حداکثری ببریم.
نفش‌آفرینی صحیفه سجادیه در بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی
امام سجاد(علیه السلام) در کنار «موعظه» با محور قراردادن «دعا» که در صحیفه سجادیه منعکس شده، نقشه تفصیلی از «حیات طیبه» و زندگی سعادتمند را به همه زمانه ها ارائه داده است. امروز که به صحیفه سجادیه نگاه کنیم، متوجه می‌شویم که امام سجاد (علیه السلام) در عصر خود از این روش بهترین بهره‌برداری را برای ترویج اخلاق و فضیلت در آن روزگار سخت استفاده کرده و نرم‌افزار تمدن اسلامی را در اختیار دوستان و پیروان خود قرار داده است. بنابراین صحیفه سجادیه نرم‌افزار و نسخه پشتیبان تمدن نوین اسلامی است که مقام معظم رهبری در بیانیه گام دوم انقلاب، مطرح نموده است.
زبان صحیفه سجادیه، زبان دعا است و زبان دعا، زبان لطیف، آزاد، و رسا است و امام سجاد علیه السلام بر اساس دلالت وحی الهی از این زبان استفاده می‌کند و بهره‌های زیادی برده است. در متن صحیفه مبارکه پرچم اعتراض و مبارزه هم از آغاز تا پایان برافراشته است؛ حتی در قسمت‌هایی که روند دعا، روند توبه و استغفار در پیشگاه خداوند است.
رهبر معظم انقلاب اسلامی در رابطه با صحیفه سجادیه معتقد هستند که امام سجاد علیه السلام یک شیوه زیست اسلامی مطابق با موازین اسلامی را در این کتاب شریف، در قالب دعا در دسترس جامعه قرار می‌دهد. علاوه بر این، از نظر آفاق گوناگون فکری، منظومه فکر اسلامی را می‌توان در صحیفه مبارکه، در محور خداشناسی، انسان‌شناسی، جامعه‌شناسی کاملاً جست‌وجو کرد. لذا در سه حوزه مهم خودسازی، جامعه‌پردازی و تمدن سازی که در «بیانیه گام دوم انقلاب» مطرح شده، صحیفه سجادیه، بهترین مبنا، الگو و راهنما برای تحقق اهداف و راهبردهای آن بیانیه مبارک باشد.
بنابراین سفارش رهبر معظم انقلاب به عنوان امام جامعه اسلامی به انس با صحیفه سجادیه و به ویژه دعای هفتم آن، را از این زوایا نیز بایستی مورد التفات و بررسی قرار داد و در مضامین و پهنه‌ی اثرگذاری آن، در حیطه‌ی فرافردی اعم از عرصه‌ی خانوادگی، اجتماعی، حکومتی و سیاسی نیز توجه کافی نموده و کمک گرفت.
به عنوان نمونه، در کشور ما اقلیت‌های دینی و فِرَق اسلامی هم‌زیستی خوبی دارند، این همگرایی و همسویی در تمدن‌سازی ایرانی اسلامی بسیار مهم و نقش‌آفرین است؛ دعاهای حضرت داوود علیه السلام در بین مسیحیان شناخته شده است که مضامین آن به صحیفه سجادیه نزدیک است و مفاهیم مشترک زیادی با یکدیگر دارند.
دعاها و نیایش‌های امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه بسیار ممتاز می باشد و به لحاظ کمی و کیفی و مضامین و آموزه‌ها فوق العاده است بنابراین قابل قیاس با نیایش‌های ادیان ابراهیمی و مذاهب اسلامی نیست ولی با این حال، خود محور وحدت در ایران و جهان می‌تواند باشد، چرا که زبان این امام همام؛ زبان فطرت است که هر انسانی با هر دین و آیینی ارتباط برقرار می‌کند.
مضامین و آموزه های دعای هفتم صحیفه سجادیه
در این راستا، نگاهی اجمالی به مفاهیم و آموزه‌های دعای کوتاه اما پرمضمون هفتم صحیفه سجادیه می‌اندازیم.
دعای هفتم صحیفه سجادیه از دعاهای مأثوری است که از زبان مبارک امام زین العابدین(ع) صادر شده و هنگام سختی‌ها و نزول بلاها و در زمان اندوه خوانده می‌شود و به آسان شدن دشواری‌ها به دست خدا و فراهم آمدن اسباب حیات به‌واسطه رحمت الهی اشاره دارد.
امام سجاد علیه السلام در این دعا بازشدن گره‌های زندگی را از خدا درخواست می‌کند، همه موجودات را تابع اراده خدا می‌داند و به ضعف همگان در برابر اراده خدا و عدم یاور و ناصر برای کسی که خدا او را ذلیل کرده، اذعان دارد.
ده ها ترجمه و شرح فارسی خوب برای دعای هفتم در ضمن شرح‌های صحیفه سجادیه وجود دارد. این دعای ارزشمند در «دیار عاشقان» اثر استاد حسین انصاریان به زبان فارسی و ریاض السالکین اثر علامه سید علی‌خان مدنی به زبان عربی شرح شده است.
نظر به اتخاذ شیوه مبارزاتی حضرت سجاد علیه السلام در دوره امامت خویش پس از حماسه عاشورا، در اين دعا نیز به طور ضمنی وظايف شیعیان و بندگان خدا در هنگام پيش‌آمد بلايا و مصائب، به پیروان اهل بیت (ع) گوشزد شده است .و لذا از جنبه فرافردی و بُعد اجتماعی نیز می‌بایست به این دعا التفات داشت.
از این روست که حضرت آیت الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران نیز در اسفند ۱۳۹۸ش به هنگام شیوع ویروس منحوس کرونا در ایران و دیگر کشورها برای رفع این بیماری فراگیر، خواندن این دعا را سفارش نمود. براین اساس برای دفع و رفع دیگر آسیب ها و بلایای اجتماعی و عمومی که امروزه گریبان‌گیر جامعه اسلامی ایران است نیز، بایستی از آن بهره جست.
با نگاه اجمالی، آموزه های دعای هفتم صحیفه سجادیه به شرح زیر است:
- خدا بازکننده گره هر سختی و دشواری است.
- همه موجودات مطیع اراده الهی‌اند.
- فراهم آمدن وسایل زندگی و اسباب
- حیات به واسطه رحمت الهی
- جریان قضا و قدر به قدرت خدا
- حتمی بودن اراده الهی
- خدا پناهگاه انسان در مقابل بلاهای سخت و دشوار است.
- ضعف همگان در برابر خواست خدا
- درخواست گشایش درهای فرج از پروردگار
- دعا برای انجام واجبات و اهتمام در مستحبات
- جریان همه چیز فقط به خواست و اراده خدا
- کسی که خدا او را ذلیل کرده، یاوری ندارد
بنابراین با تعمیق و نهادینه شدن این آموزه های توحیدی و خداباورانه در جامعه اسلامی، بسیاری از آسیب‌ها و نارسایی‌ها و بیماری های روحی و جسمی دفع و رفع می‌گردد. گرچه نفس دعا و نیایش و مناجات با قرائت الفاظی که از لسان انسان کامل و معصوم صادر شده، خود تاثیر ویژه و غیرقابل انکار دارد که امروزه دانشمندان علوم گوناگون براین تاثیر شگرف دعا، اذعان کرده اند.
شیوه خواندن دعای هفتم
بی شک در هر روش خواندن این دعا، آثار مثبتی مترتب است؛ با این حال در برخی از کتب ادعیه (از جمله کتاب آب حیات، چاپ ۱۳۹۲ش، دستور۱۸۶) طریقه‌ای برای ختم دعای هفتم صحیفه سجادیه نقل شده است:
آغاز این ختم یکشنبه است و تا سی روز، در هر روز دعای مذکور ده مرتبه خوانده می‌شود و بعد از پایان دعا، ذکر یا رب، یا رب گفته می‌شود تا نفس قطع شود، سپس در سجده، حاجت از خدا خواسته می‌شود. گفته شده در ختم این دعا، قبل از شروع آن، ده مرتبه صلوات فرستاده شود و همچنین قبل و بعد از خواندن دعا هم چهل مرتبه یا الله گفته شود.
در ختم دعا، خواندن آن در بین الطلوعین و بعد از نماز صبح و دوری از محرمات و پرخوری در مدت ۳۰ روز سفارش شده است. همچنین داشتن شرایط عمومی دعا کردن نیز مزید در استجابت است.
بازشناسی دعای هفتم صحیفه سجادیه در آثار موزه فاطمی
در گنجینه موزه فاطمی، ده‌ها کتاب و کتابچه نفیس خطی در ادعیه و اذکار وجود دارد که چند نسخه بسیار نفیس صحیفه سجادیه هم جزو آنها است .برخی از این آثار خطی دعای هفتم امام سجاد (علیه السلام) که در صحیفه سجادیه به ما رسیده را دارا هستند. بررسی و مقابله متن دعای هفتم، حکایت از یکسان بودن متن و الفاظ دعا در نسخه های سه‌گانه داشته و این نوعی تواتر نقل از عهد صفویه تا دوره معاصر محسوب می‌گردد که بر ارزشمندی آن افزوده است.
در این نوشتار دعای هفتم سفارش شده را، از دو نسخه صحیفه مبارکه که یکی متعلق به عهد صفویه و یکی متعلق به دوره قاجار است و همچنین یک کتابچه دعای خطی دیگر که با بازآفرینی هنری در «اولین همایش مرمت آثار و نسخ خطی ماندگار» ازسوی موزه آستان مقدس فاطمی به زیور طبع آراسته و منتشر شده را، معرفی می‌کنیم و تصاویر صفحات مربوط به این دعای شریف را تقدیم می‌کنیم. باشد که موجب روشنی چشم، ترغیب و التفاب هر چه بیشتر هم‌وطنان، مسلمانان و موحدان جهان به این دعا و مضامین عالیه آن به ویژه در این دوران سخت بیماری کرونا گردد:
اثر خطی اول؛ صحیفه سجادیه کامل متعلق به عهد صفویه
این نسخه صحیفه سجادیه به خط نسخ نوشته شده و تاریخ کتابت آن دوره صفوي به سال ۱۰۶۰ هجري قمري است.
نسخه در قطع پالتویی، داراي ۱۳۲ ورق در ابعاد ۱۱ × ۱۹ سانتي‌متر و ۱۳ سطری و سالم و محفوظ است. بیشتر صفحات داراي حاشيه نويسي به خط نسخ و نستعلیق در توضيح دعاها است. در صفحه پایانی کتاب دست‌خط علامه محمدباقر مجلسی (ره) صاحب بحارالانوار، مشاهده می‌شود که به تاریخ ۱۰۷۹ ق. در تایید نسخه و بیان مطالبی درباره ادعیه منقول از امام زین العابدین علیه السلام نوشته شده است که به لحاظ نکات مور اشاره و اصل دست نوشته، بسیار حائز می باشد.
اثرخطی دوم؛ صحیفه سجادیه کامل متعلق به دوره قاجاریه
این نسخه صحیفه سجادیه به خط غبار نسخ زیبا در قطع جانماری به تعداد ۱۵ سطری و ابعاد جلد ۱۰/۵× در ۶ سانتی متر است.
این اثر ارزشمند که دستکم قدمت آن قاجاریه است. در تاریخ سال ۱۳۹۶ شمسی توسط خانم سیده زهرا تکیه از طرف پدرشان مرحوم سیدهادی تکیه به موزه فاطمی اهدا گردیده است.
این نسخه نفیس علاوه بر ۵۴ دعای کامل صحیفه سجادیه، ۱۰ دعا در ۱۲ صفحه منقول از امام سجاد علیه السلام را نیز داراست.
اثر خطی سوم: کتابچه دعا متعلق به دوره قاجاریه
این كتابچه‌ی دعای خطی با عنوان” دعا لمولانا سيد الساجدين للمهمات” نام گذاری شده است .این کتاب بسیار کوچک به خط نسخ زیبای احمد وقار با رقم ” كتبه العبد الاقل العاصي احمد الوقار في ۱۲۸۷” است. قطع کتابچه پالتویی، با ابعاد كاغذ: ۲/۹ × ۵/۱۵ سانتی‌متر و ۱۹ ورق است.
این سه نسخه خطی و قدیمی که دارای دعاهای حضرت امام زین العابدین(ع) هستند، امروزه جزو میراث فاخر شیعه محسوب شده و حکایت از فرهنگ نیایش و آیین دعا در بین مردمان عهد صفویه و قاجاریه دارد.
از این روی بازشناسی و معرفی آثار تاریخی و فرهنگی و احیاء آیین‌ها و خرده فرهنگ‌های مثبت ایرانی و اسلامی، به منظور تمدن‌سازی نوین اسلامی در افق گام دوم انقلاب نیز از اهداف و وظایف ما به عنوان میراث داران کریمه اهل بیت (علیهم السلام) و خادمان فرهنگ اسلامی در موزه فاطمی باید باشد.
حجت الاسلام محمدباقر مشکاتی، کارشناس موزه فاطمی
