مسجد محبوب‌ترین و مقدس‌ترین مکان و محل انس با پروردگار است. این مکان، کانون مقدسی است که مؤمنان همه‌روزه با حضور در آن و به پای داشتن فریضة نماز در صفوفی منظم، پیوستگی و همیشگی خویش را به نمایش می‌گذارند. در برخی روایات با تعبیری لطیف از مسجد با عنوان «بازار آخرت» یاد شده است؛ یعنی همان‌گونه که بازار، محل خرید و فروش کالاهای دنیوی است، آنجا نیز محل کسب امور معنوی و نیز اسبابی است که در سرای آخرت به کار می‌آید. رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: الْمَسَاجِدُ سُوقٌ‏ مِنْ‏ أَسْوَاقِ‏ الْآخِرَةِ، قِرَاهَا الْمَغْفِرَةُ، وَ تُحْفَتُهَا الْجَنَّة ؛ مساجد بازاری از بازارهای آخرت است؛ پذیرایی آن آمرزش و هدیة‌ آن بهشت است.
از سوی دیگر بیشترین اهتمام انسان مؤمن تهیه و تأمین اسبابی است که در سرای آخرت به آن نیاز دارد و انس وی به بازار آخرت به مراتب بیش از علاقة او به بازارهای دنیا است. بنابراین طبیعی است که مؤمنان هنگام رفتن به مساجد سعی کنند بر دیگران پیشی بگیرند و هنگام خروج دیرتر از همه آنجا را ‌ترک گویند. در مقابل، اهل دنیا نیز پیش از همه به بازار می‌روند و پس از همه خارج می‌شوند. امام باقر (علیه السلام) درباره محبوب‌ترین و مبغوض‌ترین افراد نزد خداوند می‌فرماید: قَالَ رَسولُ الله (صلی الله علیه و آله) لِجبرئیل: ‌أی البُقاع أحب إلی الله تَعالی؟
قَالَ: المساجد و أحب أهلها إلی اللهِ أوَلَهم دُخوله إلیها و آخرهم خروجاً مِنْها. قالَ: أی البُقاع أبغَضُ إلی اللهِ تَعالی؟ قالَ: وَ أبْغَضُ أهْلَها إلیه أولهم دُخوله إلیها وَ آخره خروجاً مِنْها
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از جبرئیل سؤال کرد: کدام مکان‌ها نزد خدا محبوب‌تر است؟ جبرئیل عرض کرد: مساجد و دوست‌داشتنی‌ترین اهل مسجد نزد خداوند نیز کسی است که پیش از همه به مساجد داخل و پس از همه از مسجد خارج شود. پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: کدام مکان‌ها نزد خداوند مبغوض‌تر است؟ جبرئیل عرض کرد: بازارها، و مغبوض‌ترین اهل آن نزد خداوند کسی است که پیش از همه به بازار وارد و پس از همه از آن خارج شود.
مسجد زیارتگاه خدا
آنچه از دستورهای امامان معصوم (علیهم السلام) به ما رسیده، در تأکید و تشویق بسیار بر رفت و آمد و انس با مساجد است. خداوند متعال انسان مسجدی را زائر خود خواند و بر بزرگداشت او تصریح کرده است؛ چنان‌که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید:
قالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى‏ أَلَا إِنَّ بُيُوتِي فِي الْأَرْضِ الْمَسَاجِدُ تُضِي‏ءُ لِأَهْلِ السَّمَاءِ كَمَا تُضِي‏ءُ النُّجُومُ لِأَهْلِ الْأَرْضِ أَلَا طُوبَى لِمَنْ كَانَتِ الْمَسَاجِدُ بُيُوتَهُ أَلَا طُوبَى لِعَبْدٍ تَوَضَّأَ فِي بَيْتِهِ ثُم‏ زَارَنِي فِي بَيْتِي أَلَا إِنَّ عَلَى الْمَزُورِ كَرَامَةَ الزَّائِرِ أَلَا بَشِّرِ الْمَشَّاءِينَ فِي الظُّلُمَاتِ إِلَى‏ الْمَسَاجِدِ بِالنُّورِ السَّاطِعِ‏ يَوْمَ الْقِيَامَة ؛ خداوند متعال می‌فرماید: مساجد، خانه‌های من در روی زمین هستند که برای اهل آسمان می‌درخشند، همان‌گونه که ستارگان برای ساکنان زمین می‌درخشند. خوشا به حال بنده‌ای که مساجد (خانه‌های من) خانه‌های او باشد. خوشا بر بنده‌ای که در خانة خود وضو بگیرد و مرا در خانة‌ خودم (مسجد) زیارت کند که گرامی داشتن زیارت‌کننده بر زیارت‌شونده لازم و واجب است. به آنان که در تاریکی شب به سوی خانه‌های من (مساجد) قدم برمی‌دارند، بشارت باد به داشتن نوری درخشان در روز قیامت.
ویژگی‌های اهل مسجد
خداوند متعال در آیات مربوط به مسجد قبا با جمله‌ای کوتاه ولی پرمحتوا، ویژگی اصلی نمازگزاران شایسته را چنین بیان کرده است: فیهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَن يَتَطَهَّرُواْ وَاللّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ ؛ در آن، مردانی هستند که دوست می‌دارند پاکیزه باشند و خداوند پاکیزگان را دوست دارد.
با توجه به اینکه پاکی در این آیه، قیدی ندارد، روشن می‌شود طهارتی که نمازگزاران مسجد قبا دوست‌دار آن بودند، هم پاکی از گناهان و عصیان و هم طهارت از آلودگی‌های ظاهری بوده است.
از سوی دیگر، قرآن کریم نیز در توصیف مسجدی‌ها می‌فرماید: رِجَالٌ لَّا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَن ذِكْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِيتَاء الزَّكَاةِ يَخَافُونَ يَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَارُ ؛ [در مساجد] مردانی حضور می‌یابند که نه تجارت و نه معامله‌ای آنان را از یاد خدا و برپاداشتن نماز و ادای زکات غافل نمی‌کند. آنها از روزی می‌ترسند که در آن دل‌ها و چشم‌ها زیر و رو می‌شود.
با توجه به این دو آیه، روشن می‌شود که نمازگزاران شایستة مسجد، از دیدگاه قرآن کریم از ویژگی‌های زیر برخوردارند:
۱. آنان دوست‌دار پاکیزگی جسم و نیز تهذیب و تطهیر روح و باطن خویش هستند.
۲. وظایف و تکالیف دینی خویش، هم‌چون زکات و نماز را انجام می‌دهند. به پای داشتن نماز و پرداخت زکات، دو مصداق انجام اعمال صالح است. نماز مظهر و نشانه عبودیت و بندگی است و نیز مظهر وظایفی است که انسان در ارتباط با مردم بر عهده دارد.
۳. تجارت و فعالیت‌های اقتصادی و هر کار دیگر آنان را از یاد خداوند متعال و ذکر قلبی بازنمی‌دارد.
۴. از فردای قیامت‌ ترسناک و هراسانند.
این انسان‌های شایسته، افزون بر این همه، محبوب خدایند و خداوند متعال برترین پاداش‌ها را به آنها عطا می‌فرماید و از فضل بیکران خویش نیز به آنان ارزانی می‌دارد: یَجْزِيَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَيَزِيدَهُم مِّن فَضْلِهِ وَاللَّهُ يَرْزُقُ مَن يَشَاء بِغَيْرِ حِسَابٍ ؛ [آنها سراغ این کارها می‌روند] تا خداوند آنان را به بهتر از اعمالشان پاداش دهد و از فضل خود بر پاداش‌شان بیفزاید.
افرادی با این ویژگی، نه‌تنها خود زیبنده و آراسته‌اند، که حضور آنان در مسجد مایة‌ زیور و زینت مسجد است. ضمن آنکه اینان نیز با حضور در مسجد از قداست و روحانیت خانة‌ خدا توشه برمی‌گیرند.
بعضی دیگر از خصوصیات و امتیازات اهل مسجد را این‌گونه می‌توان برشمرد:
الف. مؤمن بودن
مسجد، محل اجتماع و رفت و آمد انسان‌های برگزیده، صالح و تقواپیشه است. رسول مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: إِذَا رَأَيْتُمُ‏ الرَّجُلَ‏ يَعْتَادُ الْمَسَاجِدَ فَاشْهَدُوا لَهُ بِالْإِيمَانِ لِأَنَّ اللَّهَ يَقُولُ‏ إِنَّما يَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّه‏ ؛ هنگامی که دیدی مردی [بر رفت و آمد] به مساجد عادت دارد، به ایمانش گواهی دهید؛ زیرا خداوند متعال می‌فرماید: فقط آنان که به خداوند ایمان دارند، مساجد خدا را آباد می‌کنند.
یادآور می‌شود با توجه به احادیثی که از معصومین (علیهم السلام) در باب عمران و آبادی مساجد وارد شده، منظور از عمران شرکت در مساجد، به‌جا آوردن نماز و عبادت و دوری از امور مادی و قیل و قال در این مکان مقدس است.
ب. الگوی جامعه
امام صادق (علیه السلام) انسان‌های مسجدی را از برترین و برگزیدگان جامعه معرفی کرده و به فضل بن عبدالملک فرموده‌اند: یا فَضْلُ لایَاْتِی الْمَسْجِدَ مِنْ کُلِّ قَبیلَةٍ اِلاّ وافِدُها وَمِنْ کُلِّ أهْلِ بَیْتٍ اِلاّ نَجیبُها ؛ ‌ای فضل! از هر جمعی فقط آنان که از همه برترند و از اهل هر خانه‌ای فقط برگزیدگان آنها به مسجد می‌آیند.
ج. اهل بهشت
رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) آنان را که به ندای مؤذنان پاسخ می‌گویند و به سوی مسجد می‌شتابند، از اهل بهشت دانسته، می‌فرماید: إِجَابَةُ الْمُؤَذِّنِ‏ رَحْمَةٌ وَ ثَوَابُهُ الْجَنَّةُ وَ مَنْ لَمْ يُجِبْ خَاصَمْتُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَطُوبَى لِمَنْ أَجَابَ دَاعِيَ اللَّهِ وَ مَشَى إِلَى الْمَسْجِدِ وَ لَا يُجِيبُهُ وَ لَا يَمْشِي إِلَى الْمَسْجِدِ إِلَّا مُؤْمِنٌ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّة ؛ دعوت مؤذن را پذیرفتن، رحمت الهی و پاداش آن بهشت است. کسی‌ که این دعوت را پاسخ نگوید، در روز قیامت با وی ستیز خواهم کرد. خوشا به حال آنان که ندای دعوت‌کننده به سوی خدا را پاسخ گویند و به مسجد بروند. و فقط مؤمنی که اهل بهشت است، دعوت مؤذن را اجابت می‌کند و به مسجد می‌رود.
د. مانع نزول عذاب الهی
در روایات اسلامی انسان‌های مسجدی مانع نزول عذاب الهی معرفی شده‌اند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا رَأَى أَهْلَ قَرْيَةٍ قَدْ أَسْرَفُوا فِي‏ الْمَعَاصِي‏ وَ فِيهَا ثَلَاثُ نَفَرٍ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ نَادَاهُمْ جَلَّ جَلَالُهُ وَ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُهُ يَا أَهْلَ مَعْصِيَتِي لَوْ لَا فِيكُمْ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ الْمُتَحَابِّينَ بِجَلَالِي الْعَامِرِينَ بِصَلَاتِهِمْ أَرْضِي وَ مَسَاجِدِي‏ وَ الْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحارِ خَوْفاً مِنِّي لَأَنْزَلْتُ بِكُمْ عَذَابِي ثُمَّ لَا أُبَالِي‏ ؛ خداوند جل جلاله هنگامی که ببیند اهل قریه‌ای در معاصی، زیاده‌روی می‌کنند و حال آنکه در بین ایشان سه نفر از اهل ایمان وجود دارند، به آنان ندا می‌کند که: ‌ای اهل گناه و عصیان، اگر میان شما مؤمنانی نبودند که دوست‌دار جلال من هستند و با نمازشان زمین و مساجد مرا آباد و در سحرها از خوف من استغفار و طلب آمرزش می‌کنند، عذابم را بر شما فرومی‌فرستادم و باکی هم نداشتم.
هـ. مورد غبطة مردگان
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرموده است: مَا مِنْ يَوْمٍ إِلَّا وَ مَلَكٌ يُنَادِي فِي الْمَقَابِرِ مَنْ تَغْبِطُونَ فَيَقُولُونَ أَهْلَ الْمَسَاجِدِ يُصَلُّونَ وَ لَا نَقْدِرُ وَ يَصُومُونَ وَ لَا نَقْدِر ؛ روزی نیست مگر اینکه فرشته‌ای در میان قبرها ندا سر می‌دهد: [شما اهل گورستان که دستتان از دنیا کوتاه شده است] به حال چه کسانی غبطه می‌خورید؟ آنان گویند: به حال مسجدیان غبطه می‌خوریم که نماز می‌خوانند و ما نمی‌توانیم، و روزه می‌گیرند و ما نمی‌توانیم.
مردگان آرزوی بازگشت به دنیا را دارند و اینکه مانند مسجدی‌ها در مسجد نماز بخوانند و مانند روزه‌داران روزه بگیرند.
و. محبوب فرشتگان
یکی دیگر از آثار رفت و آمد به مسجد دوستی و محبت میان انسان‌های مسجدی و فرشتگان الهی است. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: إِنَّ‏ لِلْمَسَاجِدِ أَوْتَاداً الْمَلَائِكَةُ جُلَسَاؤُهُمْ؛ إِذَا غَابُوا افْتَقَدُوهُمْ، وَ إِنْ مَرِضُوا عَادُوهُمْ، وَ إِنْ كَانُوا فِي حَاجَةٍ أَعَانُوهُم‏ ؛ انسان‌های ثابت‌قدمی هم‌چون میخ در مساجد وجود دارند که ملائکة الهی با آنان همنشین [و مأنوس] هستند هنگامی که از مسجد غایب می‌شوند، ملائکه سراغشان را می‌گیرند، هنگام بیماری از آنان عیادت می‌کنند و چون در کارها به کمک احتیاج داشته باشند آنان را یاری می‌دهند.
سید رضی در شرح این حدیث شریف می‌فرماید: «مراد از میخ در کلام آن حضرت کنایه از انسان‌هایی است که بر اثر کثرت رفت و آمد به مسجد و ملازم بودن با خانة خدا گویا چون میخی به مسجد کوبیده شده اند و این کلام از تمثیلاتی است که بسیار پسندیده است. در لغت عرب به کسی‌که اقامت او در مسجد زیاد باشد و کمتر از مسجد خارج شود “میخ مسجد” و “کبوتر مسجد” گفته می‌شود».
اهداف رفتن به مسجد
الف. زیارت خانة خدا
امام حسن (علیه السلام) می‌فرماید: ‌‌أهْلُ الْمَسْجِدِ زُوَّارُ اللَّهِ‏ وَ حَقٌ‏ عَلَى‏ الْمَزُورِ و التُّحْفَةُ لِزَائِرِه‏ ؛ اهل مسجد زائران خدا هستند و بر صاحب‌خانه است که به زائرش هدیه دهد.
ب. نماز جماعت
برگزاری نماز به جماعت، از مسائلی است که در اسلام بدان سفارش فراوانی شده و از جانب خداوند متعال نتایج دنیوی و پاداش اخروی فوق‌العاده برای آن منظور شده است. حضرت علی (علیه السلام) در بیان یکی از موعظه‌های لقمان به فرزنش می‌فرماید: صَلِ‏ فِي‏ جَمَاعَةٍ وَ لَوْ عَلَى رَأْسِ زُجٍّ ؛ نماز را به جماعت بخوان اگرچه بر نوک پیکان باشد.
آیت الله مشکینی (ره) در مورد اهمیت نماز جماعت می‌گویند: «یکی از ده تکلیف سنگینی که بر بنی اسرائیل واجب شده بود، خواندن نماز واجب در مسجد بوده و نماز در غیر مسجد بر آنان جایز نبوده است». به همین سبب پیامبر (صلی الله علیه و آله) از خداوند در خواست می‌کند که: وَلاَ تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِنَا ؛ پروردگارا! تکلیف سنگینی بر ما قرار مده، آن چنان که بر افراد پیش از ما قرار دادی.
امام صادق (علیه السلام) نیز در بیان اهمیت نماز جماعت در مسجد، فرموده است: مَنْ صَلَّى فِي بَيْتِهِ جَمَاعَةً رَغْبَةً عَنِ الْمَسْجِدِ فَلَا صَلَاةَ لَهُ، وَ لَا لِمَنْ‏ صَلَّى‏ مَعَهُ‏، إِلَّا مِنْ عِلَّةٍ تَمْنَعُ مِنَ الْمَسْجِدِ ؛هر کس از روی بی‌میلی به مسجد، در خانه‌اش نماز جماعت بخواند، برای او نمازی نخواهد بود؛ حتی برای کسانی که با او نماز خوانده‌اند؛ مگر اینکه علتی مانع از حضور در مسجد باشد.
فواید دنیوی رفت و آمد به مسجد
الف. فواید اجتماعی
حضور در مساجد، برکات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی فراوانی در پی دارد. مسجد در طول تاریخ محلی برای رفع نیازهای فکری، مذهبی، سیاسی و اقتصادی و نیز کانونی برای گسترش فرهنگ غنی اسلام و فراگیری علوم ضروری جامعه و هم‌چنین مکانی برای تجمع و آموزش نیروهای مبارز و رزمنده بوده است.
یکی از نویسندگان غیرمسلمان به نام «ج.هوگ» می‌نویسد: «مسجد در سرزمین‌های اسلامی به عنوان پناهگاهی برای زندگی پرآشوب و پرتلاطم شهر به شمار می‌آید. هزاران نفر مسلمان در روزهای جمعه در صحن مسجد و شبستان سرپوشیده آن گرد می‌آیند و به طور دسته‌جمعی در برابر دیوار قبله ـ که به سوی مکه قرار گرفته است ـ به سجده می‌پردازند. در سراسر جهان، عموم مسلمانان هم‌چنان که ذرات آهن به سوی آهن ربا جذب می‌شود، به سوی این مراکز واحد مقدس روی می‌آورند. هر یک از افراد این گروه در عین شرکت در آن اجتماع، با خود خلوت می‌کند و هر کدام مجذوب سعادت ابدی خود می‌شود و در آرامش و سکوتی درونی فرو می‌رود که برای غربی‌ها ناشناخته است».
ب. فواید فردی
حضور در مسجد، افزون بر فواید اجتماعی، برکات فراوانی برای فرد دارد. مسجد، آمادگی انسان را برای عبادت، بیشتر می‌کند و انسان‌های غافل را به یاد خداوند و عبادت می‌اندازد؛ چراکه اگر انسان از یاد پروردگار غافل باشد و از مقابل مسجدی عبور کند یا گنبد و گلدستة مسجدی را ببیند، بی‌درنگ به یاد خدا می‌افتد.
در اینجا به چند مورد از فواید حضور در مسجد می‌پردازیم.
۱.‌ مرکز یافتن دوستان خوب
مسجد محل دوستیابی است؛ آن هم دوستانی خوب و خدایی، دوستانی که با پروردگار مأنوسند و او نیز با آنان انس دارد. امام علی (علیه السلام) در بیان برخی آثار ارزشمند و سازنده رفت و آمد به مساجد می‌فرماید: مَنِ اخْتَلَفَ‏ إِلَى‏ الْمَسَاجِدِ أَصَابَ إِحْدَى الثَّمَانِ أَخاً مُسْتَفَاداً فِي اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْ عِلْماً مُسْتَطْرَفاً أَوْ آيَةً مُحْكَمَةً أَوْ رَحْمَةً مُنْتَظَرَةً أَوْ كَلِمَةً‌تردُّهُ عَنْ رَدًى أَوْ يَسْمَعُ كَلِمَةً تَدُلُّهُ عَلَى هُدًى أَوْ يَتْرُكُ ذَنْباً خَشْيَةً أَوْ حَيَاءً ؛ کسی ‌که به مسجد رفت و آمد می‌کند [دست‌کم] یکی از امور هشتگانه نصیب او می‌شود: ۱. یافتن برادر ایمانی که در مسیر خداوند از او استفاده کند؛ ۲. دانشی تازه ۳. فهم و درک آیه‌ای از آیات قرآن، ۴. شنیدن سخن کسی‌که او را به هدایت رهنمون باشد؛ ۵. رحمتی که انتظار آن را از جانب خداوند می‌کشد؛ ۶. سخنی که او را از گمراهی و هلاکت باز دارد؛ ۷. ‌ترک گناه به سبب خداترسی که در پرتو آمد و شد به مسجد به قلب او وارد شده است. ۸.‌ترک گناه به سبب حیا از برادران ایمانی خود که در مسجد با آنان آشنا شده است.
۲.‌‌ سالم ماندن از بلاهای آسمانی
گفته شد که انسان‌های مسجدی، مانع نزول بسیاری از بلاها می‌شوند؛ ولی در برخی مواقع، چنان عصیان و سرکشی فراوان می‌شود که عذاب و خشم خداوند فرود می‌آید. در این حال، رحمت الهی فقط شامل اهل مسجد می‌شود و آنان از خشم الهی در امان می‌ماند؛ چنان‌که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: اِذا نَزَلَتِ الْعاهاتُ وَ الْآفاتُ عُوفی اَهْلُ الْمَساجِدِ ؛ زمانی که امراض مسری و آفات نازل شود، اهل مسجد از آن در امان اند.
۳.‌ پناهگاهی در برابر حوادث و گرفتاری‌ها
طبق دستورهای ائمة هدی (علیهم السلام) پناه بردن به مسجد یکی از راه‌های التیام بخشیدن به فشارها و ناراحتی‌های انسان است. در تفسیر مجمع البیان ذیل آیه «وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ» روایتی از امام صادق (علیه السلام) نقل می‌کند که آن حضرت می‌فرماید: مَا يَمْنَعُ أَحَدَكُمْ إِذَا دَخَلَ‏ عَلَيْهِ‏ غَمٌ‏ مِنْ غُمُومِ الدُّنْيَا أَنْ يَتَوَضَّأَ ثُمَّ يَدْخُلَ الْمَسْجِدَ فَيَرْكَعَ رَكْعَتَيْنِ يَدْعُو اللَّهَ فِيهِمَا أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ يَقُولُ‏ وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ ؛ آنگاه که یکی از شما را اندوه‌های دنیوی فرا گیرد، چه چیز مانع از آن است که وضو بگیرد و داخل مسجد شود و دو رکعت نماز به جای آورد و در آن نماز خدا را بخواند؟ آیا نشنیده‌ای که خدای متعال می‌فرماید: «در سختی‌ها و گرفتاری‌ها» از صبر و نماز یاری جویید.