به گزارش پایگاه خبری آستان مقدس حضرت معصومه سلام‌الله علیها، در آخر قرن سیزدهم قمری (۱۲۹۵) شالوده صحن جدید که بعدها به خاطر این که در ضلع شرقی مرقد مطهر بانوی کرامت واقع شده و به سمت مشهد مقدس است صحن امام رضا علیه السلام نامیده شد، به وسیله آقا ابراهیم امین السلطان طراحی شد و ساختمان آن را پسرش میرزا علی اصغر خان اتابک صدر اعظم ایران در اواخر سلطنت ناصر الدین شاه در سال ۱۳۰۳ قمری به پایان رسانید از این رو این صحن به صحن اتابکی معروف است.
صحن امام رضا علیه السلام که از ابنیه با شکوه و بسیار زیبای آستان مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها است و به نام‌های صحن اتابکی، صحن نو، صحن امینیه، صحن زنانه و صحن آیینه معروف است از خاطره انگیز ترین نماها و اماکن حرم مطهر بانوی کرامت است که در ذهن هر زائری برجای می‌ماند و نشستن در این صحن حال و هوای معنوی خاصی را برای زائران کریمه اهل بیت(ع) رقم می‌زند.
این صحن را میرزا علی اصغر خان اتابک امین السلطان در سال ۱۲۹۵ تا ۱۳۰۳ هجری قمری ساخته و معمار این صحن استاد حسن معمار قمی و کاشی کاران و بنایان آن استاد محمدباقر، حاج غلامعلی و استاد محمد شیرازی بوده‌اند.
درباره اهداف ساخت این صحن مؤلف کتاب گنجینه آثار قم می نویسد، «در سال ۱۲۹۶ قمری ابراهیم خان امین السلطان نقشه بنیان صحن جدید را طرح کرده و به حفاری جای پایه ها پرداخته و چون این امر مستلزم نبش قبور بوده مورد مخالفت علمای آن زمان از جمله آیت الله سیدجواد پیشوایی قرار گرفت؛ لکن چون ایشان به حج مشرف شدند و امین السلطان اتابکی هم در سال ۱۲۹۸ قمری در راه خراسان وفات یافت، فرزند وی میرزا علی اصغر خان اتابکی که به مقام صدر اعظمی برگزیده شد، بلافاصله به تکمیل بنای صحن همت گماشت تا در سال ۱۳۰۳ به پایان رسید.»
صحن امام رضا علیه السلام که بزرگترین صحن حرم مطهر بانوی کرمت است و در سمت شرقی ضریح مطهر قرار گرفته از دو قسمت تشکیل شده که بخش بزرگتر به صورت چهارضلعی منظم به ابعاد ۷۶.۶۰ شرقی و غربی و ۴۶.۸۰ شمالی جنوبی می باشد و قسمت کوچکتر به صورت زائده ای در میان ضلع شرقی به ابعاد ۱۰ متر در ۵.۸۰ گسترش یافته است.
این صحن از نظر کاشی کاری از شاهکارهای معماری اسلامی می‌باشد، و دارای چهار ایوان شمالی، جنوبی، شرقی و غربی است که ایوان شمالی آن ورودی از میدان آستانه، ایوان جنوبی ورودی از طرف قبله، ایوان شرقی ورودی از خیابان ارم و ایوان غربی همان ایوان آینه است و در هر کدام از این ایوان‌های یاد شده ظرایف، آثار هنری و معماری خاصی به کار رفته است.
وجود این ایوان های مجلل به ویژه ایوان آینه و قرار گرفتن حوض و آب‌نما در وسط صحن امام رضا علیه السلام زیبایی این مکان مقدس را چند برابر کرده است.
ایوان های صحن امام رضا علیه السلام
از میان ایوان های صحن امام رضا علیه السلام، ایوان آیینه که به خاطر آیینه کاری زیبایی که دارد به این نام معروف شده است از زیبایی خاصی برخوردار است؛ این بنای هنری و زیبا همزمان با اتمام ساخت در سال ۱۳۰۳ قمری آیینه کاری شد و در سال ۱۳۴۵ شمسی نیز آیینه کاری آن تجدید شده است در قسمت غربی با تالارچه های دو طبقه جنبین و گلدسته‌های بلند و زیبایی در فراز آن داری سبک خاصی می باشد.
این ایوان هنری نفیس اثر استاد حسن معمار قمی هنرمند مشهور دوره قاجاریه می باشد. مشخصات این ایوان به این شرح است که در مدخل حرم از جانب شرقی به ارتفاع ۱۴.۸۰ متر و عرض ۷.۸۷ مترو دهانه ۹ متر به صورت رفیع قرار دارد و به خاطر پوشش آیینه آن به ایوان آینه مشهور است، این ایوان همزمان با بنای صحن به همت میرزا علی اصغر خان اتابک بنا گردیده است. اِزاره این ایوان به اندازه ۱.۲۰ متر از سنگ مرمر خوش نقش پوشیده شده است و سنگ های بلند به کار گرفته شده در آن با کمبود وسایل آن زمان اعجاب انگیز است. در بالای اِزاره در قسمت داخلی ایوان قاب آیینه ای قدی و غیرقدی با نقش‌های بدیع و تابلو نفیس مزین شده است.
این ایوان که به سعی محمد مهران در سال ۱۳۴۵ شمسی تجدید مرمت شده است در میان ایوان کتیبه ای کمربندی حجاری شده از سنگ مرمر سفید و شفاف به عرض ۳۰ سانتی متر و و طول ۲۳.۴۰ متر به خط ثلث نسخ رجبعلی مشهدی نصب شده است که آیه شریفه «الله نور السوامات و الارض…» روی آن حک شده است.
در دو سمت مدخل این ایوان دو کفشداری واقع است و اِزاره ورودی آن از سنگ‌هایی ساخته شده که بر روی آنها نقش کفشداری به صورت زیبا حجاری شده است. سقف چوبی کفشداری های مزبور اثر ملاحسین نجارباشی که دارای قالب بندی، آلت سازی، منبت و قطعات نازکی از آیینه می‌باشد، با خطوط رنگین تزیین یافته است.
در جلوی این ایوان با شکوه چهار ستون سنگی بلند استوانه‌ای به ارتفاع ۱۰ متر با تزئینات مارپیچی و سرستون‌های بدیع وجود دارد که میانه آنها به صورت طاقبندهای قوسی جلوه ای زیبا به نمای ایوان داده است.
دو کفشکن کناری ایوان آیینه به عرض ۳.۶۵ متر بر چهار ستون سنگ سیاه که دو ستون در زیر و دو ستون در بالا قرار گرفته بنا شده است و ارتفاع این ستون ها ۴.۵ متر می‌باشد.
گلدسته های ایوان آیینه بلندترین گلدسته های آستان مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها هستند که ارتفاع آنها از سطح بام ۲۸ متر و از روی زمین ۴۲.۸۰ متر و قطر آن ۳.۳۰ متر و محیط آن ۱۰.۵۰ متر است و هر کدام از مناره ها دارای ۷۸ پله می‌باشند.
ایوان دیگر صحن امام رضا علیه السلام ایوان شرقی است که در قسمت فرو رفتگی صحن در نقطه مقابل ایوان آیینه قرار دارد و اثر استاد محمدباقر قمی است و از نظر پوشش مقرنس کاشی حایز اهمیت خاصی است. در میان این ایوان کتیبه ای کمربندی از کاشی خشتیزمینه لاجوردی به خط ثلث سفید از رجبعلی مشهدی می باشد که نشان دهنده هجرت، بیماری، وفات و تدفین حضرت می باشد و در پایان این کتیبه تاریخ ۱۳۰۳ هجری قمری به چشم می خورد.
بر فراز طاقبند این ایوان ساعت بزرگ عقربه ای داری چهار ضلع با جدار فلزی و دو گلدسته زیبا در جنبین ایوان قرار گرفته است.
این ایوان که به سمت خیابان ارم باز می شود به ارتفاع ۱۳.۶ متر قرار دارد که با نقش و نگاره های برجسته و زیبا آراسته شده است. در بالای بنای این ایوان یک ساعت بزرگ و دو مناره کوچک که ارتفاع هر کدام به ۱۳.۵ متر می رسد قرار دارد.
در مدخل صحن امام رضا علیه السلام از سمت شمال ایوانی بدیع با ارتفاع ۱۳ متر و عرض دهانه ۴.۴۰ متر و با ازاره سنگی که درمتن آن گلهایی برجسته حجاری شده است و جدارهای این ایوان پوشیده شده از کاشی های معرق و اسپر کاشی های گرهی و خوش نقش است که بر روی آنها صدها نام «محمد» و «علی» به خط نسخ نوشته شده است.
همچنین ایوان جنوبی صحن امام رضا علیه السلام نیز اندازه و تزییناتی شبیه به ایوان شمالی دارد و با آیت الکرسی و ابیاتی از ناصرالدین شاه در کتیبه آن نوشته شده است.
به طور کلی نویسنده خطوط نستعلیق میرزا آقا تبریزی، نویسنده خطوط ثلث رجبعلی خراسانی و ناظم اشعار فتح الله شیبانی کاشانی و میرزا صادق پروانه می باشند.
حجره ها و مقبره ها
در اطراف صحن ۳۱ حجره و ایوان کوچک وجود دارد که طول هر یک از این ایوان ها ۳ متر و عرض آنها دو متر است که افراد معروف در این مقابر دفن شده اند و می‌توان از مهمترین آنها به مقبره آیت الله شیخ فضل الله نوری، مقبره شهید دکتر مفتح، مقبره پروین اعتصامی و مقبره شهدا نام برد.
همچنین در وسط صحن امام رضا علیه السلام سنگ قبر برجسته ای وجود دارد که مربوط به قطب راوندی نویسنده کتاب خرائج و جرائح و از محدثان و مفسران برجسته است که در قرن ششم هجری از دنیا رفته و آیت الله مرعشی نجفی به پاس خدمات او، سنگ قبری بلند و با شکوه بر فراز قبرش به یادگار نهاد.
از دیگر افرادی که در حجره های اطراف صحن امام رضا علیه السلام مدفون هستند می توان به احمد آذری قمی، عباسعلی طسوجی، حسن نوری، حسین حرم پناهی، عبدالرحمان حیدری ایلامی، صادق خلخالی، شهید محمدجواد دیالمه، مصطفی زمانی، محمد محقق داماد، احمد سیبویه، سید احمد زنجانی، سید رضا صدر، شهید مهدی عراقی، شهید سپهبد قرنی، سیدمحمد کوثری، سیرعزیز طباطبایی و … اشاره کرد.
مناره های صحن امام رضا علیه السلام
علاوه بر دو گلدسته بزرگ که در سمت ایوان آیینه قرار دارد ۱۶ مناره تو پر تزئینی در اطراف صحن امام رضا علیه السلام و به ارتفاع تقریبی ۴ تا ۵ متر وجود دارندازاین تعداد ۴ عدد در ضلع جنوب غربی، ۴ عدد در ضلع جنوب شرقی و یک جفت در جنبین مناره‌های بلند ایوان آیینه و بر بالای ایوان های شمالی، جنوبی و شرقی نیز این مناره ها جلوه خاصی را به این صحن بخشیده اندو سطح تمامی این مناره ها با کاشی های معرق دارای نقوش هندسی تزیین یافته است.
همچنین دو مأذنه در بالای ایوان شرقی صحن امام رضا علیه السلام وجود دارد که تا سال‌های اخیر مؤذنان بالای آن اذان و مناجات خوانی داشتند و زیبایی خاصی را در این صحن ایجاد نموده است.
