به گزارش پایگاه خبری آستان مقدس حضرت معصومه سلام‌الله علیها، یکی از اماکن فرهنگی حرم مطهر بانوی کرامت که می‌توان آن را به منظور معرفت افزایی نسبت به پیشینه حرم مطهر فاطمی و فرهنگ و تمدن شیعیان در طول تاریخ اسلام و همچنین معرفت نسبت به شخصیت و مقام حضرت معصومه سلام الله علیها که در روایات بر آن تأکید شده است به زائران معرفی کرد، موزه آستان مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها است.
موزه آستان مقدس بانوی کرامت در فرصتی که از تعطیلی اماکن عمومی به وجود آمد، با ۶ ماه کار مطالعاتی، طراحی و ایده پردازی و ۸ ماه کار اجرایی پس از ۸۶ سال، چیدمان و چینش آثارش را به روز رسانی و هدفمند کرده است و با ایجاد سیر تاریخی، موضوعی و مفهومی برای بازدیدکنندگان، ایرادات گذشته موزه را برطرف و فضای مناسبی را برای معرفت افزایی، عبرت آموزی و جذابیت بازدید از آثار ایجاد کرده و در این راستا حدود ۳۰ درصد از اشیاء تاریخی و آثاری هنری که تا به حال به نمایش گذاشته نشده بود را نیز به نمایش گذاشته است.
در حال حاضر نزدیک به ۴۰ گونه اثر در موزه فاطمی وجود دارد که حدود ۳۰ گونه در قالب گنجینه ها و گنجواره‌های چیدمان جدید موزه در دو تالار عترت و عبرت به نمایش گذاشته شده است و از این میان گنجینه قرآنی از غنی ترین گنجینه های این موزه است که جزو ۱۰ گنجینه نمایشی تالار عترت در طبقه اول موزه محسوب می شود.
برای بررسی بیشتر گنجینه قرآن ها موزه حضرت معصومه سلام الله علیها گفت‌وگویی را با حجت الاسلام محمدباقر مشکاتی کارشناس و طراح اصلی و مجری پروژه چیدمان جدید موزه در رابطه با این گنجینه داشته‌ایم که در ادامه می‌خوانیم؛
با عرض سلام گنجینه قرآنی موزه آستان مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها چه ویژگی‌هایی دارد؟
سلام و تشکر ، حدود دو هزار و ۵۰۰ قرآن خطی در موزه آستان مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها موجود است که از قرن دوم تا پانزدهم را شامل می‌شود و حدود ۲۰۰ قرآن کامل در این مجموعه یافت می‌شود و بقیه این آثار، بخش‌هایی از قرآن را به خود اختصاص داده‌اند که شامل قرآن‌های عمّ جزء، قرآن‌های ۳۰ پاره، ۶۰ پاره و ۱۲۰ پاره می‌شود و در کنار قرآن‌ها یک سری تابلوهای قدیمی قرآنی داریم که یک برگ از قرآن کریم قطعه سازی و قاب شده که از این نمونه هم حدود ۵۰ مورد در موزه وجود دارد و همچنین ده‌ها اثر خوشنویسی با محتوای قرآنی نیز در کارگاه هنری موزه تولید و نگهداری می‌شود.
موزه آستان مقدس حضرت معصومه علیها السلام از چندین گنجینه و گنجواره تشکیل شده که یکی از این گنجینه‌ها به نام ولایت و قرآن نام گذاری شده و در این گنجواره ۲۵ قرآن خطی موزه از قرن دوم تا قرن چهاردهم با ایده‌های جدید، رفع نواقص گذشته، ارزش افزوده جدید و ارائه محتواهای جدید به نمایش گذاشته شده است.
ما در چیدمان قبلی هم گنجینه قرآن داشته‌ایم اما یکی از آن ایرادات مهمی که داشت این بود که از برخی قرن‌ها، قرآن به نمایش گذاشته نشده بود و در چیدمان جدید از قرن دوم تا چهاردهم از هر قرنی حداقل یک قرآن نفیس به نمایش گذاشته شده و علاوه بر آن سعی شده است که در چیدمان جدید، قرآن‌های کامل بر جای مانده از هر قرن را به نمایش بگذاریم که امتیاز خاصی نسبت به دیگر موزه‌های مشابه محسوب می‌شود.
در سبک چیدمان و شیوه نمایش قرآن‌ها نیز به گونه‌ای چیدمان انجام شده است که به ترتیب قرن‌ها هر اثر به نمایش گذاشته شده تا سیر تحولات کتابت قرآن در طول قرون گذشته نیز از این آثار خطی قابل فهم باشد و بازدید کننده به طور تخصصی می‌تواند خطوط و آرایه‌های هنری و ظرایف جلدسازی قرآن‌ها و فنون و هنرهای قرآنی را در مقایسه بین قرن‌ها مشاهده و استفاده کند.
تغییر دیگری که در چیدمان جدید گنجینه قرآن موزه فاطمی انجام شده این است که در گذشته قرآن‌هایی که به نمایش در آمده بود قرآن‌های مورد استفاده در حرم مطهر نبودند و برخی از آنها وقف مقابر حرم بوده است که در این بخش به نمایش در آمده بود که اگرچه از نظر نفاست آثار برجسته‌ای بودند ولی متبرک در بارگاه نورانی حضرت نبودند و ما در چیدمان جدید فقط قرآن‌هایی را به نمایش گذاشته‌ایم که به صورت وقفی، نذری و اهدایی متعلق به حرم مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها بوده و در این حرم مورد استفاده زائران کریمه اهل بیت(س) بوده است.
قدیمی ترین قران موجود در این گنجینه از چه زمانی است؟
قدیمی‌ترین قرآن کامل گنجینه ولایت و قرآن متعلق به قرن دوم و دوره مامون عباسی است؛ قرآنی به خط کوفی شیوه ایرانی که دارای تزئینات خاص و مرمت شده در اوایل قرن پنجم است که تاریخ کتابت آن ماه رمضان سال ۱۹۸ هجری قمری است و بر روی کاغذ دست ساز نوشته شده است.
قدیمی ترین اثر قرآنی که در موزه آستان مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها موجود است، یک صفحه از قرآن منسوب به امیرالمؤمنین(ع) است که چند آیه از سوره زمر قرآن کریم در آن نوشته شده و مربوط به نیمه اول قرن اول هجری است و در دوره قاجار به حرم مطهر فاطمی اهدا و منتقل شده و در حال حاضر در گنجینه اسلام و شیعیان موزه به نمایش درآمده است.
آیا قرآن دیگری منسوب به اهل بیت(ع) در گنجینه قرآنی موزه استان مقدس بانوی کرامت موجود است؟
بله ما چند قرآن منسوب به اهل بیت(ع) را در این موزه داریم که یکی از آنها قرآن منسوب به امام حسن عسکری علیه السلام با خط کوفی و دارای جلد چرمی ضربی است که تزئینات و جدول کشی دارد و واقف این قرآن در سال ۹۵۶ هجری قمری شاه قلی مُهردار است که قرآن کامل است ولی برخی از صفحات آن در گذشته از بین رفته است.
یک قرآن هم منسوب به امام رضا علیه السلام است که در گنجواره ای به نام قم و قمیان در بخش مربوط به بیت النور که محل عبادت حضرت معصومه سلام الله علیها در مدت سکونتشان در قم بوده به نمایش در آمده است.
نفیس‌ترین قرآن گنجواره ولایت و قرآن کدام قرآن است؟
همه قرآن‌ها با توجه به محتوای آن نفیس و ارزشمند است و هر قرآنی که ما در موزه داریم منحصر به فرد است ولی قرآن‌های منسوب به اهل بیت(ع) و قرآن‌های قدیمی ارزشمندترین آثاری هستند که ارزش معنوی و نفاست تاریخی دارند.
از نظر ارزش‌های ظاهری، قرآنی در موزه داریم که بزرگترین قرآن خطی موزه است که با وزن ۱۲۰ کیلوگرم و ابعاد هر صفحه ۱۲۰ در ۷۲ سانتیمتر است که در پاکستان کتابت شده و در سال ۱۳۳۰ هجری قمری به موزه اهدا شده است.
همچنین قرآنی را در موزه داریم که تذهیب بین سطور و سر سوره‌ها با طلای ناب انجام شده و واقف آن فتحعلی شاه قاجار است و روی پارچه کتابت شده است. این قرآن نفیس تنها قرآن موزه فاطمی است که روی پارچه کتابت شده و به همراه قندیل طلای مرصع بسیار ارزشند وقف امور قرآنی حرم مطهر فاطمی شده است.
قرآنی نفیسی داریم که دست خط مرحوم علامه مجلسی را در تایید وقف آن دارد و متعلق به دوره صفویه بوده و وقف آن توسط مادر شاه سلیمان صفوی صورت گرفته است.
یک قرآن هم در موزه موجود است که مربوط به دوره قاجار است و در کنار آرایه‌های هنری از قبیل تذهیب و ترصیع، سرسوره ها و گل آیه‌های زرین، ویژگی منحصر به فرد این قرآن این است که این قرآن صد و بیست و یکمین قرآنی است که به دست کاتب آن، مرحوم محمدعلی اصفهانی کتابت شده است که در فرهنگ و تاریخ کتابت یک رکورد فوق العاده محسوب می‌شود که کاتبی بتواند بیش از ۱۲۰ قرآن را با این نفاست کتابت کند و این نشان دهنده عمر با برکت مرحوم کاتب و اینکه کاتبان شیعه چقدر به قرآن اهمیت می‌دادند و برای کتابت قرآن همت گماشته‌اند.
علاوه بر این قرآن‌ها که در قالب راهبرد جدید موزه فاطمی در گنجینه ولایت و قرآن به نمایش درآمده، ما در صدد هستیم در مناسبت‌های مختلف یک قرآن ویژه را به نمایش گذاریم.
ویژگی‌های دیگر گنجینه ولایت و قرآن موزه آستان مقدس بانوی کرامت را بیان کنید.
از ویژگی‌های دیگری که این گنجینه قرآنی دارد این است که از خطوط مختلف اسلامی و ایرانی که در قرآن‌های خطی موزه بکار رفته به نمایش گذاشته شده است تا این بخش تنوع خوشنویسی نیز داشته باشد.
قرآن های به نمایش درآمده در گنجینه قرآن و ولایت موزه فاطمی به خط کوفی به شیوه های مختلف از جمله کوفی شیوه ایرانی، نسخ، ثلت، محقق و ریحان و رقاع می توان هستند. در این گنجینه، قرآن ترجمه دار هم به نمایش درآمده که دارای خط نستعلیق است؛ بنابراین به نوعی از تمام خطوط فرهنگ ایرانی و اسلامی یک قرآن در این گنجینه به نمایش در آمده است. از درس ها و پیام های این گنجینه این است که با وجود کتابت قرآن با خطوط مختلف، قرآن های خطی قرون مختلف از قرون اولیه تا میانی تا قرون اخیر هیچ تفاوتی در محتوا و سوره ها و آیات ندارد و نمایش این سیر تواتری خود از دلایل تاریخی اثبات عدم تحریف قرآن کریم است.
ایده و طرح جدیدی که در این گنجینه پیاده شده این است که ما صفحاتی را از این قرآن‌ها به نمایش گذاشته‌ایم که به صورت هدفمند آیات و مفاهیم مورد نظر ما را نمایش می‌دهند؛ به این صورت که در هر قرآن یک آیه ویژه مشخص شده و به نمایش در آمده تا مخاطب علاوه بر بهره زیباشناختی ظاهر قرآن و تفریح و لذت موزه‌ای، استفاده محتوایی و بهره هدایتی هم برده باشد.
از این نظر گنجینه قرآن به سه بخش تقسیم شده است که بخش اول را به آیات ولایت در قرآن اختصاص داده‌ایم که در قرآن‌های قرن دوم تا ششم، هر قرآن یک آیه مربوط به ولایت را به ما معرفی می‌کند؛ بخش دوم نیز آیات مربوط به اصول دین را به مخاطبان و بازدیدکنندگان معرفی می کنیم و در بخش سوم هم آیات فروع دین در قرآن و مهمات و مسلماتی از مذهب تشیع مانند آیه مربوط به حجاب و آیه پرهیز از رباخواری و آیه مهدویت و مانند اینها را به نمایش گذاشته ایم.
این طرح جدید قابلیت تعمیم و توسعه به تمام آموزه های اسلام را دارد و در روایتگری دست راوی موزه را متناسب با سطح بازدید کننده باز می گذارد.
بخش رحل‌های قرآن را هم در این گنجینه داریم که از دوره صفویه و قاجار چندین رحل نفیس دارای آرایه های هنری منبت کاری، معرق کاری و خاتم کاری است که پیشینه ساخت و استفاده از رحل های نفیس هنری در حرم شریف فاطمی را به ما منتقل می کند و نشان از احترام به قرآن کریم، در بین زائران و شیعیان دارد.
برنامه شما برای آینده موزه چیست و آیا برنامه ریزی برای ارائه بهتر و و بیشتر قرآن های موجود در موزه حرم مطهر دارید؟
با توجه به کمیت و کیفیت آثار قرآنی موزه آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها به خاطر کمبود فضا و امکانات موفق نشدیم که گنجینه موزه را به خوبی معرفی کنیم بنابراین روی طرح ایجاد و تأسیس موزه تخصصی قرآن و یا گنجینه قرآن آستان مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها فکر و مطالعه شده و قدم‌هایی هم برداشته شده و اگر فضای کافی داده شود در حد یک موزه کامل می‌توانیم قرآن‌های فاخر موجود در موزه را به نمایش در آوریم.
متاسفانه با این که قم مرکز تشیع، علم، فقاهت و نشر معارف قرآن است ولی هنوز چنین موزه ای وجود ندارد و خوب است که این موزه تخصصی که شامل بخش های مختلف از نظر تاریخی و فرهنگی باشد در قم با نام حضرت معصومه سلام الله علیها تأسیس شود.
در رابطه با بازدید مجازی از گنجینه قرآن موزه حرم مطهر بانوی کرامت آیا اقدامی صورت گرفته است؟
در گذشته از برخی از قرآن‌های خطی عکس برداری شده بود که کیفیت لازم را نداشت و اخیرا دوباره با کیفیت بالا عکس بردرای از قرآن‌های خطی شروع شده و در حال انجام است تا افرادی که امکان حضور در موزه را ندارند، بتوانند با معرفی در فضای مجازی از این آثار استفاده کنند و در بحث موزه دیجیتال هم به دنبال طراحی و اجرای این نوع موزه هستیم.
گفت‌وگو: حسین حسنی
با سلام و سپسا و خداقوت