آیه ۸۳ سوره قصص «تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ» ؛ «این سرای آخرت را برای کسانی قرار می‌دهیم که در زمین، خواهان برتری و فساد نیستند؛ و سرانجام نیک برای پرهیزگاران است. این آیه بیانگر یک اصل مهم در نظام ارزشی اسلام است. هدف اصلی زندگی، رسیدن به سعادت اخروی و قرب الهی است. این آیه تاکید می‌کند که سرای آخرت و نعمت‌های جاودانی آن، نصیب کسانی می‌شود که در زندگی دنیا، دو ویژگی مهم عدم اراده علوّ در زمین، و عدم اراده فساد در زمین را رعایت کنند. یعنی به دنبال برتری‌جویی، تکبر، فخر فروشی و استثمار دیگران نباشند. این افراد، تواضع و فروتنی را سرلوحه زندگی خود قرار می‌دهند و به دنبال خدمت به خلق هستند، نه سلطه بر آنان و نیز به دنبال فساد و تباهی، گناه، ظلم و ستم، و ایجاد بی‌نظمی در جامعه اسلامی نباشند. این افراد، به اصلاح و آبادانی زمین می‌اندیشند و در راه گسترش عدالت و نیکی گام برمی‌دارند. در نهایت، آیه نتیجه می‌گیرد که “سرانجام نیک برای پرهیزگاران است”. یعنی کسانی که تقوای الهی را پیشه کنند و از محرمات دوری جویند، به رستگاری و سعادت ابدی دست خواهند یافت. این آیه ما را به دوری از تکبر و فساد و تلاش برای تقوا و پرهیزگاری دعوت می‌کند تا بتوانیم به سرای آخرت و رضوان الهی دست یابیم.
امام علی علیه السلام فرمود: این آیه درباره زمامداران عادل و متواضع و همچنین سایر قدرتمندان از توده های مردم نازل شده است. همچنین فرمود: گاه می شود که انسان از این لذت می برد که بند کفش او از بند کفش دوستش بهتر باشد بدین جهت داخل می شود تحت آیه فوق، چرا که این هم شاخه کوچکی از برتری جویی است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: کسی که دوست دارد مردم در مقابلش بایستند جایگاه او مملو از آتش خواهد بود.طاووس یمانی می گوید: از شنیدم که می فرمود: اگر خواستی مردی از اهل آتش را مشاهده کنی به آن کسی نگاه کن که خودش نشسته و مردم را در اطراف خود سرِپا نگاه داشته است.
پیام‌هایی از آیه ۸۳ سوره قصص
ارزش آخرت‌گرایی: این آیه بر اهمیت توجه به زندگی آخرت و تلاش برای کسب رضایت الهی تاکید می‌کند. هدف اصلی انسان نباید محدود به دنیا و لذت‌های مادی آن باشد، بلکه باید به سعادت ابدی در آخرت بیندیشد.
نفی برتری‌جویی و تکبر: این آیه با صراحت برتری‌جویی، تکبر، فخرفروشی و استثمار دیگران را مذمت می‌کند. این صفات ناپسند، انسان را از رسیدن به کمال و سعادت باز می‌دارند.
نفی فساد و تباهی: این آیه هرگونه فساد، تباهی، ظلم و ستم، و ایجاد بی‌نظمی در جامعه را محکوم می‌کند. انسان باید در راستای اصلاح و آبادانی جامعه و گسترش عدالت و نیکی تلاش کند.
ارزش تقوا و پرهیزگاری: این آیه تقوا و پرهیزگاری را عامل اصلی رستگاری و سعادت در آخرت معرفی می‌کند. انسان با تقوا، از گناهان دوری می‌کند و به انجام واجبات الهی می‌پردازد.
ارتباط دنیا و آخرت: این آیه نشان می‌دهد که نوع رفتار و کردار ما در دنیا، سرنوشت ما را در آخرت رقم می‌زند. کسانی که در دنیا از برتری‌جویی و فساد دوری کنند و تقوا پیشه کنند، در آخرت به نعمت‌های جاودانی دست خواهند یافت.
به طور خلاصه، پیام اصلی این آیه این است که برای رسیدن به سعادت ابدی، باید از تکبر و فساد دوری کنیم و به تقوا و پرهیزگاری روی آوریم. با این کار، می‌توانیم رضایت خداوند را جلب کنیم و در آخرت به رستگاری برسیم.
وظیفه فردی یک مسلمان در قبال آیه
مسلمان باید همواره به یاد داشته باشد که زندگی دنیا فانی است و سعادت واقعی در توجه به آخرت نهفته است. بنابراین، باید در انتخاب‌های خود، هدف نهایی‌اش را نیل به رضایت خداوند و دست‌یابی به بهشت در نظر بگیرد. هر مسلمان باید از پرهیز از صفاتی مانند تکبر، فخر فروشی و برتری‌جویی خودداری کند. به جای آن، باید تواضع و فروتنی را در زندگی خود پیاده کند و نسبت به دیگران با احترام و محبت رفتار کند. مسلمان باید در رفتارهای روزمره خود هیچ‌گونه فسادی را تایید نکند و بر اصلاح جامعه و گسترش نیکی و عدالت تمرکز کند. این شامل دوری از گناه، ظلم و فساد اجتماعی است. مسلمان باید تلاش کند تا تقوای الهی را در زندگی‌اش تقویت کند. این شامل انجام واجبات، دوری از محرمات، و ارتقاء رفتار اخلاقی و انسانی است. به عبادت، دعا، و طلب مغفرت و آمرزش توجه ویژه‌ای داشته باشد. وظیفه مسلمان تنها محدود به خود او نمی‌شود، بلکه باید دیگران را نیز به خوبی‌ها و نیکی‌ها دعوت کند. این می‌تواند از طریق گفتار، عمل، و ایجاد فضاهای مثبت در جامعه باشد. مسلمان باید به مطالعه، تفکر و تدبر در آیات قرآن بپردازد و سعی کند معانی و پیام‌های آن را در زندگی روزمره خود پیاده کند. فهم عمیق از آیات می‌تواند به تقویت ایمان و عمل درست کمک کند. مسلمان باید مسئولیت‌پذیری را در خود تقویت کند و نسبت به جامعه اسلامی، خانواده و محیط زندگی خود احساس مسئولیت کند. این شامل کمک به نیازمندان، مشارکت در امور خیریه و تلاش برای جلوگیری از فساد اجتماعی است.
به طور کلی، مسلمان باید در همه ابعاد زندگی خود به ارزش‌های معنوی و اخلاقی پایبند باشد و سعی کند با پیروی از آموزه‌های قرآن و سنت پیامبر (ص)، به عنوان یک انسان مؤمن و نیکوکار در جامعه اسلامی خدمت کند.
وظایف یک خانواده مسلمان در قبال آیه
نهادینه‌سازی فکر آخرت‌گرایی و آموزش ارزش‌های اسلامی از وظایف اولیه خانواده در قبال این آیه شریفه است. خانواده باید فرزندان خود را از کودکی با ارزش‌های اسلامی نظیر تقوا، فروتنی و نسبت به دنیا و آخرت آشنا کند. این آموزش می‌تواند شامل داستان‌های قرآنی، بیان مثال‌های عملی از زندگی پیامبران و سلف صالح و ترویج رفتارهای نیکو باشد. خانواده باید فرزندان را تشویق کند که به معاد و روز قیامت و مسئولیت‌های خود در برابر خداوند بیندیشند. این می‌تواند با برگزاری جلسات اخلاقی، توضیح مفاهیم دینی و تشویق به اعمال نیک انجام شود. خانواده باید فضایی را فراهم کند که در آن فرزندان به خوبی‌ها و نیکی‌ها ترغیب شوند و به رفتارهای زشت و ناپسند گرایش نداشته باشند. والدین با عمل خود و نشان دادن رفتارهای اخلاقی می‌توانند الگوی مناسبی برای فرزندان خود باشند. خانواده باید فرزندان را به سمت کمک به نیازمندان، فعالیت‌های خیریه و مشارکت در امور خیرترغیب کند. این رفتارها به رشد روحیه مسئولیت‌پذیری و نزدیکی به ارزش‌های انسانی می‌انجامد.
دوری از فساد و ناهنجاری‌ها: خانواده باید به فرزندان آموزش دهد که از هرگونه فساد و ناهنجاری پرهیز کنند و در صورت مشاهده آن در جامعه، با روش‌های صحیح و منطقی با آن برخورد کنند. یکی از وظایف خانوادگی این است که اعضای خانواده به هم نزدیک‌تر شوند و با محبت و احترام با یکدیگر رفتار کنند. این می‌تواند به تقویت روحیه تعاون و همدلی بین اعضای خانواده منجر شود. والدین باید به‌طور منظم درباره اهمیت تقوا و فرامین خداوند صحبت کنند و فرزندان را تشویق کنند تا در زندگی روزمره خود به این فرامین پایبند باشند. خانواده باید فضایی را در خانه ایجاد کند که در آن دعا و عبادت به‌طور مستمر انجام شود. می‌توانند به طور مشترک نماز بخوانند و در کنار هم دعا کنند تا فرزندان نسبت به ارتباط با خداوند ترغیب شوند. و نیز خانواده با توجه به تربیت روحی و روانی فرزندان، باید به آنها کمک کند تا ضمن شناخت احساسات خود، بتوانند به دقت عمل کنند و در سختی‌ها به خداوند توکل کنند. با پیگیری این وظایف، خانواده‌های مسلمان می‌توانند فرزندان خود را به عنوان افرادی متعهد و مسئول بار بیاورند که در راستای آموزه‌های قرآن و سنت پیامبر (ص) قدم بردارند.
رهیافتی از آیه در حوزه فرهنگی عمومی
آیه ۸۳ سوره قصص به تبیین ارزش‌های کلیدی در نظام اجتماعی و فرهنگی اسلامی می‌پردازد و نقش مهمی در شکل‌دهی به رفتارها، نگرش‌ها و رابطه‌های اجتماعی ایفا می‌کند. آموزه‌های این آیه در سطح کلان اجتماعی و فرهنگ عمومی به شرح زیر است:
ترویج فرهنگ فروتنی و تواضع: این آیه تأکید می‌کند که برتری‌جویی و تکبر نه تنها ناپسند هستند بلکه مانع از دسترسی به سعادت اخروی می‌شوند. در نتیجه، این آموزه به تقویت روحیه تواضع و فروتنی در افراد جامعه کمک می‌کند. وقتی مردم در تعاملات اجتماعی خود به دنبال خدمت به یکدیگر باشند، همبستگی اجتماعی و روابط انسانی قوی‌تری شکل می‌گیرد. آیه اشاره دارد که کسانی که به فساد و ظلم نپردازند، مورد محبت الهی قرار خواهند گرفت. این مفهوم در فرهنگ عمومی موجب ترویج رفتارهای اخلاقی و درست‌کارانه می‌شود. با ایجاد جامعه‌ای بی‌فساد، افراد احساس امنیت بیشتری خواهند کرد و در نتیجه به همکاری و فعالیت‌های مثبت در جهت پیشرفت جامعه اسلامی تشویق می‌شوند. تشویق به تقوا و پرهیز از محرمات، فرد را به سمت رفتارهای اخلاقی سوق می‌دهد. این امر نه تنها بر روی فرد تأثیر می‌گذارد بلکه به عنوان الگویی برای دیگران نیز عمل می‌کند. در یک فرهنگ عمومی که به تقوای الهی اهمیت داده می‌شود، افراد به سعی در اصلاح رفتارها و ایجاد فضایی سالم‌تر در جامعه ترغیب می‌شوند.آیه بر اهمیت تلاش برای گسترش عدالت و آبادانی تأکید می‌کند. این امر به جوامع اسلامی کمک می‌کند تا به سمت ایجاد برابری و انصاف حرکت کنند. عدالت اجتماعی و اقتصادی به کاهش تنش‌ها و درگیری‌ها کمک کرده و احساس تعلق و هویت را به مردم می‌بخشد.
آیه با اشاره به سرانجام نیک برای پرهیزگاران، موجب بیداری وجدان مردم می‌شود که نتایج اعمال خود را مورد بررسی قرار دهند. این نتیجه‌گیری می‌تواند به ایجاد نگرشی مسئولانه‌تر در قبال رفتارهای فردی و اجتماعی منجر شود و افراد را به فکر تأثیرات بلندمدت رویکردهای خود بیندازد. از این رو، آموزه‌های آیه ۸۳ سوره قصص می‌توانند به عنوان پایه‌ای برای ایجاد فرهنگی سرشار از تواضع، عدالت، و تقوا در جامعه عمل کنند. این اصول نه تنها به رفاه فردی کمک می‌کند بلکه به شکل‌گیری جامعه‌ای هماهنگ و پایدار منجر می‌شود که در آن مردم به یکدیگر احترام می‌گذارند و برای بهبود شرایط زندگی یکدیگر تلاش می‌کنند.
رهیافتی از آیه در حوزه حکمرانی
آیه ۸۳ سوره قصص الگو و اصول مهمی را در حوزه سیاسی و حکمرانی ارائه می‌دهد. این آموزه‌ها می‌توانند به‌عنوان راهنمایی برای رهبران و حاکمان در ایجاد نظام‌های سیاسی عادلانه و پایدار عمل کنند. در زیر به نقش این آموزه‌ها در حوزه سیاسی و حکمرانی اشاره می‌شود:
ترویج حاکمیت مردمی:آیه اشاره دارد که فرادستان و حاکمان باید از برتری‌جویی و تکبر بپرهیزند. این امر می‌تواند به ترغیب مدیریت و رهبری تواضع‌مدار منجر شود، جایی که حکام به عنوان خدمت‌گزاران مردم دیده می‌شوند و به جای استفاده از قدرت برای تسلط بر دیگران، به تقویت و حمایت از نیازمندان و ضعیفان می‌پردازند.
عدالت و انصاف در تصمیم‌گیری‌ها: آیه به اهمیت اجتناب از فساد و ظلم تأکید دارد که می‌تواند به ایجاد عدالت در حکمرانی منجر شود. رهبران سیاسی باید بر اساس اصول اخلاقی و انسانی عمل کنند و در تصمیم‌گیری‌های خود به منافع عمومی و عدالت اجتماعی توجه داشته باشند تا اعتماد شهروندان را جلب کنند.
مقابله با فساد و تباهی: پیام این آیه بر ضرورت جلوگیری از فساد و تباهی در جامعه و کشور تأکید می‌کند. حکام باید ساختارها و مکانیزم‌هایی را ایجاد کنند که فساد را کاهش دهند. این تأکید به تقویت نهادهای نظارتی و قانونی می‌انجامد که می‌تواند به پیشرفت در زمینه حکمرانی خوب کمک کند.
پیشرفت و آبادانی جامعه: آیه بر اهمیت اصلاح و آبادانی زمین تأکید دارد. در حوزه حکمرانی، این به معنای توجه به توسعه پایدار و خدمات عمومی موثر است. دولتمردان باید برنامه‌هایی را ایجاد کنند که به بهبود کیفیت زندگی جامعه و توسعه زیرساخت‌ها و فرصت‌های اقتصادی کمک کند.
تقویت تقوا و مسئولیت‌پذیری: آموزش به تقوای الهی و پرهیز از گناه در رهبری سیاسی نیز می‌تواند باعث شود که رهبران به ارزش‌ها و اخلاقیات پایبند باشند و در رفتارهای سیاسی خود مسئولیت‌پذیر باشند. این امر می‌تواند باعث تقویت فرهنگ مسئولیت اجتماعی شده و مردم را به مشارکت فعال در زندگی سیاسی و اجتماعی تشویق کند.
آموزه‌های آیه ۸۳ سوره قصص می‌توانند به عنوان اصول بنیادی در حکمرانی و سیاست‌گذاری عمل کنند. با تأکید بر تواضع، عدالت، و پرهیز از فساد، رهبران می‌توانند به ایجاد سیستمی عادلانه‌تر و انسانی‌تر کمک کرده و اعتماد مردم را جلب نمایند. این رویکرد در نهایت به توسعه پایدار و پیشرفت جامعه منجر می‌شود.
محمدباقر مشکاتی
