به گزارش پایگاه خبری آستان مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها، از دیرباز سقایی زائران در بارگاه منور کریمه اهل بیت(س) بوده است و باتوجه به وجود گنبد و مرقد باشکوه برای بانوی کرامت در دوره سلجوقی، و نگهداری و نمایش انواع وسایل خدمات به زائران در امر سقایی می توان قدمت خدمت سقایی در بارگاه فاطمی را دستکم هزارسال قلمداد کرد.
از این رو به مناسبت روز تاسوعای حسینی که به نام حضرت اباالفضل(ع) سقای کربلا نامیده شده ایت گفت و گویی را با حجت الاسلام محمدباقر مشکاتی مسئول موزه فاطمی در رابطه با قدمت و تاریخ سقایی در حرم مطهر بانوی کرامت داشته ایم که در ادامه می خوانیم؛
با عرض سلام خدمت حضرتعالی با توجه به آثار و اسناد موجود در موزه حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها قدمت سقایی در حرم مطهر به چه دوره ای بر می گردد؟
با سلام خدمت شما و مخاطبان محترم، باتوجه به تاکید موکد آموزه های دینی و احادیث شیعه بر پاداش سیراب کردن تشنگان و مومنان با آب، طبیعی است از سال ۲۰۱ قمری که حضرت معصومه سلام الله علیها در قم صاحب بارگاه شدند، تامین آب و سقایی حرم نیز به عنوان ساده ترین شیوه پذیرایی از زائران حضرتش، شکل گرفته و تا دوره صفویه به شیوه سنتی پابرجا بوده است.
اما در دوره صفویه که تشکیلات حرم فاطمی، سامان بهتری یافت، “سقایی” به منصب رسمی و شغل حرمی درآمد و از سوی متولیان، خادم هایی به وظایف تهیه آب و سقایی با حقوق و مواجب مشخص از موقوفات حرم، گمارده شدند.
بر اساس اسناد مکتوب و اشیاء و آثار موجود در موزه فاطمی، خادمانِ سقّا همواره در بین خدمتگزاران این آستان مبارک، بوده و زائران بانوی کرامت را سیراب کرده اند و در دوره های قاجاری، افشاریه، زندیه، و پهلوی، “سقاخانه” ، “آبدارخانه” و “آبخوری” مکان هایی بودند که سقایان حرم در آنجا به ارائه خدمت به زائران و خادمان می پرداختند.
وجود “آب انبارها”، “قنات ها” و “نهرها” و آب راه های جدا شده از رودخانه جنب حرم و همچنین وجود حوض در صحن اتابکی از دوره قاجاری در حرم فاطمی، نشانه های دیگری بر شیوه های تامین آب برای سقایی و نهادینه بودن این سنت دیرینه در حرم است.
سقایی در حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیه به چه شکلی انجام می شده است؟
در اسناد موقوفات و دخل و خرج آستان مقدس فاطمی، به “تهیه یخ” و “یخچال” نیز اشاره شده است؛ که حاکی از تلاش متولیان حرم برای خنک سازی آب آشامیدنی در ایام گرم سال است تا سقاها با آب گوار از زائران پذیرایی و مهمان نوازی کنند.
سقایان حرم مطهر بانوی کرامت همواره در طول ایام سال وظیفه تامین آب مورد نیاز زائران در “سقاخانه” را برعهده داشتند و علاوه بر آن، به صورت سیّار نیز با وسایل سقایی همچون مشک، کوزه، خیک، دلو و کاسه های سفالی، برنجی، مسی و مانند اینها به توزیع آب آشامیدنی در بین زائران و مجاوران حرم می پرداختند.
از دیگر وظایف سقایان حرم برآورد و در خواست تهیه وسایل خدمت سقایی است که در اسناد به قبوض سقا و خرید خیک و مشک و دلو اشاره شده و همچنین نگهداری وسایل وقف و اهداشده به سقاخانه از وظایف سقاها بوده است و در برخی اسناد از وظیفه آبیاری درختان اطراف حرم توسط سقایان نیز حکایت دارد.
چه ابزارهایی در سقایی زائران موزد استفاده قرار می گرفته و آیا هنوز هم این آثار در موزه موجود است؟
جام ها یا کاسه ها که به آن طاس یا باده هم گفته می شد نمونه ای از اقلام سقایی که به سقاخانه حرم وقف یا اهدا می شد هستند. این اشیاء تاریخی و آیینی نفیس امروزه در موزه حرم نگهداری می شود که برخی از جام ها وقف نامه دارد.
برخی از ابزارهای مورد استفاده در سقاخانه حرم، به “وقف بر حضرت عباس ع” تصریح شده است که نشان تاثیر پذیری واقفان از سقای کربلا و تاسی به سقای تشنه لبان عاشورای حسینی در این سنت حسنه است.
در صفحه ۲۶ کتابچه خطی جمع و خرج موقوفات آستان فاطمی به سال ۱۳۰۴ قمری به وجود “سقاخانه” اشاره شده است که برای تامین آب شرب و استفاده عموم زائران در فضای باز حرم از جمله در آیین های عزاداری ائمه معصومین علیهم السلام در صحن ها بوده است.
در گذشته که سنت “بیتونه” و همچنین “بست نشینی” در حرم مطهر فاطمی معمول بوده، بیتوته گران و بست نشینان از “سقاخانه” برای آب شرب خود بهره مند می شدند.
علاوه بر آن سقایان از مکانی به نام “آبدارخانه” نیز برای تهیه و توزیع آب در بین خادمان و خدمتگزاران حرم و سقایی زائران در مراسم و آیین های سوگواری و جشن های مذهبی در داخل حرم و رواق ها استفاده می کردند.
بعد از انقلاب اسلامی چه تغییراتی در عرصه سقایی حرم مطهر رخ داده و امروزه سقایی در حرم به چه صورت است؟
به تدریج در سالهای قبل از انقلاب اسلامی ایران با به روزتر شدن شیوه های انتقال آب و کنا رگذاشته شدن شیوه های قدیمی استفاده از آبخوری ها در حرم مطهر بانوی کرامت رواج پیدا کرد و دیگر استفاده از مشک و کوزه و یا استفده از کاسه برای سقایی کمرنگ شد.
پس از انقلاب اسلامی برتعداد آبخوری ها به عنوان محل آب آشامیدنی زائران افزوده شد و سقاخانه های حرم مطهر به شکل متفاوتی در آمد و امروزه استفاده از شیرآلات لمسی و استفاده از خنک کننده های مرکزی و آب شیرین کن های بزرگ این نیاز زائرانرا برآورده می کنند.
در حال حاضر در صحن امام رضا علیه السلام دو سقاخانه هشت ضلعی تمام سنگ و حجاری شده، در صحن صاحب الزمان(عج) دو سقاخانه به همین سبک و در صحن جواد الائمه علیه السلام نیز دو سقاخانه بنا شده است.
همچنین سقاخانه های دیواری از جنس سنگ نیز در جای جای حرم مطهر بانوی کرامت کار گذاشته شده است که می توان به سقاخانه های شبستان حضرت زهرا سلام الله علیها، شبستان نجمه خاتون در دو ضلع غربی و شرقی، سقاخانه هشتی ورودی صحن امام رضا علیه السلام از سمت درب ۶ و ۷، سقاخانه هشتی انتهای شبستان امام خمینی(ره) از سمت ورودی صحن صاحب الزمان(عج) و دو سقاخانه در صحن پیامبر اعظم(ص) اشاره کرد.
آب سقاخانه های حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها به صورت مرکزی شیرین و خنک می شود و با لوله کشی به سقاخانه ها منتقل و در اختیار زائران قرار می گیرد و لیوان های یک بار مصرف جای کاسه ها و لیوان های قدیمی را گرفته است که در راستای سلامت زائران مورد استفاده قرار می گیرند.
