موزه ها ازجمله مراکز مهم فرهنگی تاثیرگذار در جامعه امروز محسوب می شوند و از جایگاه و اهمیت خاصی برخوردارند موزه های مختلف با توجه به تنوع و تعدد موضوعی آثار، دوره تاریخی و غیره، اهداف مختلفی را دنبال می کنند که مهم ترین آن‌ها عبارتند از: حفظ، نگهداری و جمع آوری آثار گذشتگان، پژوهش، معرفی ونمایش وانتقال آن‌ها به آیندگان، ایجاد و تقویت تفاهم میان اقوام وملل، ارزیابی و قیاس میان پدیده های تاریخی، علمی، فنی، صنعتی و هنری گذشته و حال، شناخت و نمایش سهم اقوام و ملل در فرهنگ و تاریخ و تمدن جهانی، اعتلای و بهبود میزان دانش و بینش افراد و اقشارمختلف جامعه به ویژه، دانشجویان، پژوهشگران نسبت به داشته های فرهنگی و فراهم نمودن شرایط مناسب برای ایجاد ارتباط بین مخاطبین و آحاد جامعه با آثار موزه و در نتیجه ایجاد شناخت و انگیزه لازم جهت حفظ میراث تاریخی و فرهنگی کشور. از جمله موزه های فعال در کشور، موزه آستان مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها است که دربردارنده آثاری ارزشمند از گذشته تا امروز است. برای آشنایی با آن، خبرنگار پایگاه خبری آستان مقدس حضرت معصومه عیلهاالسلام، گفت و گویی با بهزاد یوسف زاده، از کارشناسان این موزه انجام داده که خدمت مخاطبان تقدیم می گردد:
* تاریخچه موزه آستان مقدس
بارگاه حضرت معصومه (س) برکات زیادی برای کشور ما و خصوصاً مجاورین آن داشته است که یکی از آن‌ها توجه جدی‌تر به موضوع تشکیل موزه در شهر قم می‌باشد. با توجه به نفایس ارزشمندی که اقشار مختلف به این بارگاه نورانی اهداء کرده بودند ضرورت تأسیس موزه در این شهر بیش و پیش از سایر شهرها احساس شد و عملاً نیز به اجرا در آمد، به‌گونه‌ای که پس از تهیه و تدارک مقدمات لازم، در صحن زنانه حرم مطهر و در مکانی که هم‌اکنون به مسجد شهید مطهری نامیده می‌شود در تاریخ ۲۱ آبان ماه ۱۳۱۴ شمسی، موزه آستانه افتتاح گردید.
در کتاب راهنمای قم تألیف مرحوم سید علی‌اکبر برقعی که در سال ۱۳۱۷ شمسی توسط آستانه مقدسه انتشار یافته به تاریخ تأسیس موزه آستانه اشاره‌شده است:
«در سال ۱۳۱۴ خورشیدی برحسب دستور وزارت معارف و اوقاف برای نگاهبانی اشیاء نفیس آستانه و به‌منظور استفاده عامه در ضلع غربی صحن زنانه، بنائی به نام موزه پرداخته گشت» صفحه ۱۴۸ و ۱۴۹
«پیش از تأسیس موزه آستانه اشیاء نفیس و گران‌بها در یک اتاق متصل به رواق به نام خزانه، مضبوط بود و خدام آستانه آن را پاسبانی می‌کردند و یکی از وظایف حتمیِ خدام در هر کشیک حفظ و حراست از این اشیاء بود. اشیاء و نفایس مزبور به‌هیچ‌وجه مورداستفاده عموم قرار نمی‌گرفت و هرسال یک یا دوبار، درب خزانه برای گردگیری و بازرسی خزانه باز می‌شد». (راهنمای قم – صفحه ۱۱۸ و ۱۱۹).
«محل موزه قم، ساختمانی به نام فرش خانه بوده است که بعد از تخصیص دادن به موزه، تعمیرات مفصلی در خارج و داخل آن بر طبق دستور آقای آندره گدار فرانسوی (باستان‌شناس معروف و طراح موزه ایران باستان) و سرپرستی آقای «ابوالقاسم»، معمار شهرداری انجام‌گرفته و همچنین بنای سر درب موزه با آقای «استاد حسن بنا» بوده است». (تاریخچه ساختمان‌ها و تعمیرات معارفی و اوقافی ۱۳۱۳-۱۳۱۴ / صفحه ۷۰)
«از همان تاریخ (زمان افتتاح موزه) آقای محمود راد به سمت مدیر موزه معرفی و منصوب گردید. در اول شهریورماه ۱۳۱۵ آقای راد به شیراز منتقل و آقای محمدتقی سپهبدی به مدیریت موزه منصوب شد». (راهنمای قم – صفحه ۱۴۸ و ۱۴۹).
* شروع فعالیت موزه‌ی آستان
فعالیت این موزه تا حدود دی‌ماه سال ۱۳۵۳ ادامه یافت و از آن تاریخ تا سال ۱۳۶۱ به دلایل متعدد ازجمله لزوم گسترش فضاى جانبى موزه و احداث ساختمان فعلی، فعالیت موزه متوقف شد و از فروردین‌ماه ۱۳۶۱ فعالیت مجدد موزه در ساختمان جدید آغاز گردید، که همچنان ادامه دارد. هرچند در سال ۱۳۷۱ شمسی، زیرزمین موزه به مساحت پانصد متر به فضای قبلی اضافه گردید و مساحت موزه به یک هزار متر افزایش یافت ولی به علت کثرت آثار، ساختمان فعلی موزه از کمبود فضا شدیداً رنج می‌برد به‌گونه‌ای که نیمی از آثار و نفایس موزه امکان نمایش آن وجود ندارد، که انتظار می‌رود در راستای رفع این مشکل مهم، تدابیر لازم توسط مسئولین محترم اتخاذ گردد.
* معرفی مجموعه آثار موزه
مجموعه آثار موزه بیش از شش هزار قلم اثر تاریخی و هنری است. این گنجینه ارزشمند بیش از بیست بخش می‌باشد.قدیمی‌ترین بخش آثار، متعلق به هزاره اول و دوم پیش از میلاد مسیح است. بخش اعظم آثار موزه متعلق به ادوار اسلامی است. مجموعه آثار موزه شامل بخش‌های متنوعى ازجمله بخش قرآن‌های خطى از قرن دوم تا دوره معاصر، کتاب‌های خطی (تاریخی، ادبی، اخلاقی)، مسکوکات ادوار اسلامى و پیش از اسلام، تابلوهاى نقاشى و شمایل مینیاتورى، تابلوهای نفیس خط و تذهیب، آثار خاتم‌کاری و منبت‌کاری، ظروف سفالینه متعلق به هزاره اول و دوم قبل از میلاد مسیح و ادوار اسلامى، ظروف چینى و شیشه‌ای، کاشی‌های زرین‌فام با طرح‌ها و نقوش و کتیبه‌های زیبا مربوط به قرون ششم تا هشتم هجرى قمرى، آثار حجارى و سنگ‌های تزئینى، لوازم فلزى با تزئینات قلم‌زنی، قالی‌ها و قالیچه‌های دستباف ابریشمى دوره صفوى و قاجار و پارچه‌های دستباف، همچنین انواع تمبر و اسکناس‌های ایرانی و خارجی و مجموعه موجودات دریایی از دیگر بخش‌های آثار موزه را تشکیل می‌دهد.
* گنجینه قرآن‌های خطى موزه
این بخش به لحاظ تعداد و تنوع آثار و برخوردارى از شیوه‌های ممتاز هنر کتاب‌آرایی مانند تذهیب، تجلید، خوشنویسى اهمیت بسیار زیادى دارد. برخى از قرآن‌های موزه در قرون آغازین حیات اسلام یعنى در قرن دوم و سوم هم‌زمان با حکومت خلفاى عباسى کتابت شده و برخى نیز در سایر ادوار اسلامى، مصادف با حکومت آل بویه، سلجوقیان، ایلخانیان، تیموریان، صفویان و قاجاریان نوشته شده است. تعداد زیادی از قرآن‌ها، مربوط به دوره صفوی است که البته این مقطع از تاریخ ایران درواقع دوره اوج شکوفایی رشته‌های مختلف هنری ازجمله فنون مختلف کتاب‌آرایی است.
* کتابت قرآن روی پوست، پارچه، کاغذ:
قرآن‌هایی که در قرون اولیه اسلامی کتابت شده جنس ورق‌های آن از پوست حیوانات حلال‌گوشت بوده بعدها با ساخت و تولید کاغذ به‌تدریج استفاده از پوست در کتابت قرآن از رونق افتاد و کاغذ دست‌ساز به‌عنوان مهم‌ترین وسیله نوشت‌افزار، جای پوست را گرفت. بدین ترتیب جنس اکثر اوراق قرآن‌های موزه از جنس کاغذ می‌باشد. که متشکل از الیاف گیاهی بوده و دارای انواع مختلفی است که ازجمله آن‌ها کاغذ خانبالغ، سمرقندی، کاغذ ترمه را می‌توان نام برد. یک نمونه ویژه از قرآن‌های موزه از ابتدا تا انتها بر روی پارچه کرباس کتابت شده است.
نوع خط: قرآن‌های موزه عمدتاً به خط کوفی، ثلث، نسخ، رقاع، محقق، ریحان، نستعلیق نوشته‌شده است برخى از آن‌ها از آغاز تا انتها به یک شیوه از خط خوشنویسى شده و برخى دیگر به شکل توأمان نویسى کتابت شده است
نوع مرکب: هنرمندان خوشنویس برای کتابت قرآن و نوشتن متن سوره‌ها و آیات معمولاً از مرکب مشکی استفاده می‌کردند و گاه از سایر رنگ‌ها برای تعیین علائم، اعراب و اعجام (نقطه‌گذاری) بهره می‌جستند.
قرآن‌های موجود در موزه اکثراً با استفاده از مرکب مشکی کتابت شده است اما در برخی از قرآن‌ها از ابتدا تا انتهای آیات و سور قرآنی، با آب‌طلا نوشته‌شده است. همچنین برخی از قرآن‌ها با استفاده از مرکب مشکى، آب‌طلا و رنگ لاجورد خوشنویسی شده است.
* ترجمه قرآن‌ها:
تعدادی از قرآن‌های موزه داراى ترجمه فارسى است که در بعضى از آن‌ها هم‌زمان با کتابت متن آیات، نگارش ترجمه نیز به دنبال آن انجام پذیرفته، ولى در برخى از نسخه‌ها پس از سپرى شدن مدت‌زمانی طولانى ترجمه فارسى به خط نسخ یا نستعلیق بر آن افزوده‌شده که تنوع سبک ترجمه در دوره‌ها و قرون مختلف که بیانگر سیر تاریخى تحول زبان و ادب پارسى است از نکات حائز اهمیت در قرآن‌های مترجم است.
* هنرمندان خوشنویس:
در ادوار مختلف کاتبان و خوشنویسان چیره‌دستی در ممالک اسلامی به‌ویژه در کشور ما ایران ظهور کرده‌اند که عده بسیاری از آن‌ها با خلق آثاری ارجمند و ماندگار، نامی جاودانه در عرصه هنر خوشنویسی یافته‌اند.
برخی از خوشنویسان سراسر عمر خویش را صرف کتابت قرآن نموده‌اند به‌عنوان نمونه در ذیل صفحه پایانی یکی از قرآن‌ها که در شهر لاهیجان و توسط علی ابن محمدصادق اصفهانی در دوره قاجار کتابت شده نامبرده یادآور می‌شود که این قرآن یک‌صد و بیست و یکمین قرآنی است که به کتابت آن اهتمام نموده است.
در بخش قرآن‌های خطی موزه، آثار ارزشمندى از خطاطان ادوار اسلامى همچون ابوالقاسم حدادی، غیاث‌الدین محمد بن احمد خلیلی تبریزی، میرزا احمد نیریزى، فیض‌الله لاهورى، شمس‌الدین عبدالله، دوست، محمد بن سلیمان الهروى، محمد مؤمن حسینی اردستانی، علی‌نقی بن محمد کبیر ربانى، سید ابوطالب نیریزی و زین‌العابدین محلاتی، ام سلمه و ضیاء السلطنه، وجود دارد.
از ام سلمه و ضیاء السلطنه، دختران فتحعلی شاه قاجار دو نمونه قرآن به خط نسخ و ترجمه نستعلیق در موزه وجود دارد که ازنظر کیفیت و تذهیب بسیار حائز اهمیت می‌باشد
* قدیمی‌ترین قرآن‌های موزه:
قدیمی‌ترین قرآن موزه در سال ۱۹۸ هجرى قمرى کتابت شده و در آغاز آن نام مأمون خلیفه عباسى مشهود است. بعضى از قرآن‌ها بر روى پوست و برخى دیگر بر روى پارچه و سایر قرآن‌ها بر روى انواع کاغذ نوشته‌شده است.
کهن‌ترین قرآنی که هم دارای رقم و نام کاتب و هم دارای تاریخ کتابت است، قرآنی است به خط کوفی که در قرن ششم و سال ۵۶۶ قمری، کتابت شده است.
با توجه به اینکه اغلب قرآن‌های کتابت شده در قرون گذشته خصوصاً در سده‌های آغازین اسلام فاقد نام و نشان کاتب و تاریخ کتابت می‌باشد، اما در تعداد اندکی از آن‌ها خوشبختانه نام کاتب و تاریخ کتابت مشاهده می‌شود. این قرآن ازجمله این موارد نادر و کم‌نظیر است. کاتب این قرآن «ابوالقاسم بن ابی یوسف بن شهر کیا الحدادی» است، که در سال ۵۶۶ هجری قمری کتابت شده و متعلق به قرن ششم هجری قمری است.
* تزئینات قرآن‌ها:
بیشتر صفحات قرآن‌ها با بهره‌گیری از هنر زیبا و ظریف و پرکار تذهیب مزّین شده و با استفاده از نقوش زیباى گل‌وبوته اسلیمى، ترنج، سر ترنج، لچک ترنج، شمسه و شرفه، جدول‌کشی و کمند زرین، زنجیره و به کمک انواع رنگ‌ها مانند لاجورد، شنجرف و طلا به شیوه‌ای بسیار زیبا و دل‌انگیز آراسته‌شده‌اند.
* جلدهای قرآن‌ها:
قرآن‌های موزه عمدتاً داراى انواع جلدهاى زیبا شامل جلد چرمى ساده، چرمى ضربى، سوخت معرق، جلد طلاکوب، جلد روغنى (لاکى) با تزئینات گل و مرغ و گل‌وبوته و همچنین برخى قرآن‌ها داراى جلد طلاپوش با سرطبل است.
بیش از شصت نمونه از قرآن‌ها نیز دارای جلد روغنى (لاكى) با تزئينات گل و مرغ و گل‌وبوته می‌باشند.
* قرآن منسوب به امام حسن عسکری علیه السلام:
یکی از قرآن‌های موزه به خط کوفی و متعلق به قرن سوم هجری قمری است. دارای قطع وزیری کوچک بیاضی بوده و جنس اوراق آن از نوع پوست می‌باشد. این قرآن منسوب به حضرت امام حسن عسکری علیه السلام و واقف آن فردی به نام شاه قلی مهردار بوده که در دوره صفوی و به سال ۹۵۶ هجری آن را وقف نموده است.
* قرآن منسوب به امام رضا علیه السلام
اما از دیگر قرآن‌های نفیس به خط کوفی که از اهمیت خاصی برخوردار است، قرآنی منسوب به خط امام رضا علیه السلام است که بر پوست آهو نوشته‌شده و دارای جلد چرمی است که از سال‌های قرن سوم هجری قمری به یادگار مانده است.
این قرآن شامل تعدادی از سوره‌های قرآن است که واقف آن مرحوم سید محمدمهدی سادات طالقانی ساکن الیگودرز بوده که در سال ۱۳۷۳ به موزه آستانه اهداء نموده است.
* قرآنی نفیس از دوره صفوی
یکی از قرآن‌های موزه که از شاهکارهای دوره صفوی محسوب می‌شود، قرآنی است به خط ريحان بسيار عالي که توسط «حاجي غیاث‌الدین محمد بن احمد بن خليلي تبريزي» در سال ۹۹۲ هجری قمری کتابت شده است. اين قرآن پنجاه و هشتمين قرآني است كه توسط كاتب نوشته‌شده است. داراي جلد چرمی سر طبل دار، پوشش طلايي روي جلد و پشت جلد و روي سر طبل به شيوه ضربي انجام‌شده پوشش سطوح داخلي طرفين جلد و سر طبل به شيوه سوخت معرق بسيار عالي تزئين شده است.
واقف این قرآن فاطمه مادر شاه سليمان صفوي است. داراي وقف نامه در ۱۵ سطر به خط رقاع و به تاريخ ۱۰۹۸ هجري قمري است ذیل وقف نامه دست خط و اثر مهر علامه مجلسی مشاهده می‌شود.
* بزرگ‌ترین و سنگین‌ترین قرآن کشور از دوره قاجاری:
از دیگر آثار بسیار ارزشمند در این موزه، قرآنی به وزن ۱۲۰ کیلوگرم در ۵۸۷ صفحه به خط نسخ همراه ترجمه آیات به خط نستعلیق بوده که جلد آن چوبی و دارای روکشی از جنس چرم به رنگ قهوه‌ای و با سر طبل است که به‌عنوان لایه محافظ قسمت جلو اوراق کتاب، کاربرد دارد و متعلق به دوره قاجاری است.
این قرآن بزرگ‌ترین قرآن موجود در کشور ما محسوب می‌شود که از دوره قاجاری به یادگار مانده است ابعاد هر ورق آن ۱۲۲×۷۵ سانتی‌متر است. متن اصلی به خط نسخ جلی و ترجمه آن به خط نستعلیق شنجرفی بوده که ذیل هر سطر تحریر شده است. این قرآن فاقد نام کاتب است/ واقف این کتاب شریف آقای علی‌اکبر بهمن و بانو صغری می‌باشند. این قرآن در تاریخ ۲۸ شهریورماه سال ۱۳۳۰ هجری خورشیدی به موزه آستانه مقدسه قم اهداء گردیده است.
موزه آستانه مقدسه قم در جوار بارگاه حضرت معصومه(س) گنجینه‌ای بس ارزشمند و کم‌نظیر می‌باشد که مجموعه آثار آن ما را با گوشه‌ای از تاریخ، هنر و فرهنگ کهن سرزمین بلندآوازه ایران آشنا می‌کند. به‌منظور حفظ، نگهداری، معرفی و آشنایی با این گنجینه گران‌قدر باید بیش‌ازپیش بکوشیم و قدردان این میراث گران‌قدر باشیم.
موزه آستان مقدس کلیه ایام هفته به‌غیراز ایام سوگواری رسمی همه‌روزه از ساعت ۸ صبح الی ۱۷ عصر جهت بازدید علاقه‌مندان دایر می‌باشد. قیمت بلیط ورودی برای هر نفر بیست هزار ریال است. بازدید گروهی از موزه با هماهنگی قبلی و ارائه معرفی‌نامه به‌صورت نیم بهاء انجام می‌شود. موزه آستان مقدس در میدان آستانه واقع شده است.
انتهای پیام// ۱۱۴
