اگر به فلسفه حضور امامزادگان در جامعة اسلامی دقت شود، قطعاً این نکته دریافت خواهد شد که حضور این بزرگواران در دورة حکومت خلفای اموی و عباسی به ‌واسطة پذیرایی و راهگشایی مردم بوده است. ایرانیان، این بزرگواران را بر طوطیای دیدگان خود نشاندند و از آنها سال‌ها در جامعة شهری و روستایی خود نور معرفت و چراغ هدایت برگرفتند و در سایه‌سار فضل آنها که بارقه‌ای از فضائل ائمة اطهار (علیهم السلام) بود، دنیا و آخرت خویش را خدامدارانه آباد ساختند. برای شناخت آنچه میان امامزادگان (علیهم السلام) و مردم از دورة زندگانی آنها تا تأثیرات حضور معنوی ایشان پس از وفاتشان در جامعه گذشت، مجالی به قدر یک تحقیق جامع و فرصتی به اندازة ده‌ها کتاب لازم است. آنچه در زیر می‌آید، نگاهی کوتاه به اهمیت و آثار این هدایای الهی و ذخایر معنوی در جامعة اسلامی است.
زیارت؛ پل ارتباط میان مردم و امامزادگان
یکی از راه‌های بزرگداشت مفاخر و صاحبان کمال، زیارت آنان است که در حقیقت موجب بقا و استمرار حیات علمی، هنری و معنوی آنان می‌گردد. افزون بر این که عامل پیوند نسل حاضر و آینده با نسل‌های گذشته و وسیلة ارتباط روحی با آنان و کمالاتشان است.
زیارت در لغت، دیدار کردن با قصد را گویند که در ریشة این واژه، مفهوم میل و گرایش نهفته است. گویی زائر از دیگران روی گردانیده، به سوی زیارت‌شونده قصد کرده است.
در عُرف عموم مردم، قصد زیارت‌کننده یک نوع اکرام و تعظیم است. هم‌چنین زائر با نوعی امیدواری به سوی زیارت‌شونده می‌رود و درصدد است بر اثر ارتباطی معنوی، یا از بار گناهان و خطاهای خود بکاهد، یا با این حضور روحانی از گرفتاری‌های خویش برهد. در هر حال زائر در این برنامة بابرکت و معنوی، یک نوع ترقی و تعالی را طالب است و می‌خواهد ظرفیت‌های خویش را به سوی خوبی‌ها و خصلت‌های ارزنده ارتقا دهد.
زیارت معصومین در حال حیات یا پس از شهادت تفاوتی ندارد؛ چنان‌که قرآن می‌فرماید: وَلا تَحْسَبَنَّ الّذینَ قُتِلوا فی سَبیلِ اللهِ اَمْواتاً بَلْ اَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهُمْ یُرْزَقونَ ؛ و کسانی را که در راه خدا کشته شده‌اند، مرده مپندارید، بلکه زنده‌اند و نزد پروردگارشان روزی می‌خورند.
مقصود اصلی زیارت این است که انسان مسلمان و معتقد، به مشاهد متبرک و بقاع مقدس برود و با تکیه بر متون مأثور و مستندی که از اهل‌‌بیت (علیهم السلام) رسیده است، با مقام معصومین یا اولاد آنان ارتباط قلبی و معنوی برقرار کند.
دلایل اهمیت حضور امامزادگان در جامعة ایمانی
الف. تقرب به درگاه الهی
خداوند کریم در آیة ۳۵ سورة مبارکة مائده می‌فرماید: یا ایّها الّذینَ آمَنوا اتَّقواللهَ وابتَغُوا الیه الوَسیلَه وجاهِدوا فی سبیلِهِ لَعَلَّکُم تُفلِحونَ؛ ای کسانی که در زمرۀ مؤمنین درآمده‌اید، از خدا پروا داشته باشید و در جست‌وجوی وسیله‌ای برای نزدیک شدن به ساحتش برآیید و در راه او جهاد کنید. باشد که رستگار گردید.
با استفاده از آیۀ مذکور و روایات متعدد می‌توان گفت وسیله، عبارت است از مقامی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نزد پروردگارش دارد و آن حضرت به وسیلة آن مقام می‌تواند به درگاه خدای تعالی تقرب جوید و آل طاهرینش و صالحان از امتش به آن جناب ملحق می‌شوند. از پاک‌ترین وسیله‌هایی که در زمرة اولیای الهی محسوب می‌شوند، امامزادگانی هستند که در بیشتر شهرها هم‌چون نگینی می‌درخشند و روح معنویت را در کالبد مشتاقان خود می‌دمند.
ب. پاداش معنوی
در روایات مختلفی به ثواب و پاداش زیارت و چگونگی توجه اهل‌بیت (ع) به زائرانشان در مواقع مورد نیاز اشاره شده است. در برخی از این روایات جدای از بازدید اولیاء الله از زائر در مواقع حساس، وعدۀ رهایی و نجات از گناهان، در بعضی وعدۀ رهایی از هول‌ها و شدائد قیامت به همراهی با پیامبر و در برخی، به جهت زیارتِ مقابر اولیا وعدۀ بهشت، و در پاره‌ای روایاتِ بابِ مزار، وعدۀ شفاعت ذکر شده و در شماری دیگر اجر و ثواب زائر با اجر و ثواب مهاجرت در دوران پیامبر یکی دانسته شده است.
با تعمق دربارة آیات و روایات متعدد، دربارة اجر و پاداش زیارت اولیاء الله می‌توان چنین نتیجه گرفت که زیارت، مقدمه و آغازی برای نزول الطاف رحیمانۀ الهی از مرحلۀ رهایی از ذنوب تا رسیدن به مرحلۀ غفران و بخشش الهی است که به واسطۀ آن انسان به کمالات والای انسانی می‌رسد و طریق سیر و سلوک الی الله و رسیدن به جایگاه والای معرفت با تقرب به مقربان درگاهش قابل حصول است.
ج. دست‌گیری در هنگامة دشواری‌ها
معنویت حاکم بر فضای مقبره‌های کوچک و بزرگ امامزادگان و توجه روح پرفتوح آن بزرگواران، موجبات رشد و تعالی تشنگان معنویت و تسهیل امور مؤمنان می‌گردد.
صدرالمتألهین شیرازی که از بزرگ‌ترین فلاسفۀ جهان اسلام است، در مواقعی که در درک یک مسئلۀ علمی عاجز می‌گردید، دست به دامان حضرت معصومه (سلام الله علیها) می‌گردید. وی در مورد مبحث اتحاد عاقل و معقول می‌گوید: «وقت نوشتن این مقام… به مقصد زیارت دختر موسی ابن جعفر به قم رفتم، در حالی که از او استمداد می‌جستم… پس از این، امر (اتحاد عاقل و معقول) به یاری خدا برایم کشف شد».
آموزه‌های ناشی از حضور امامزادگان در جامعه
الف. ایجاد فرهنگ صحیح نامگذاری
انتخاب نام نیک برای فرزندان، یکی از سنت‌هایی است که در دین مبین اسلام بر آن بسیار سفارش شده است. خداوند منان خطاب به حضرت زکریا می‌فرماید: يا زَكَرِيَّا إِنَّا نُبَشِّرُكَ بِغُلامٍ اسْمُهُ يَحْيى‏ لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِيًّا ؛ ای زکریا ما تو را بشارت می‌دهیم به جوانی که نام او یحیی است و قبل از او همنامی برای او قرار نداده‌ایم.
با توجه به اینکه این بشارت قبل از ولادت حضرت یحیی است، خداوند در این آیة کریمه به اهمیت نامگذاری فرزندان قبل از تولد آنان اشاره کرده و خود را نامگذار حضرت یحیی معرفی نموده است.
سیاست معصومان (علیهم السلام) در فرهنگ نامگذاری امامزادگان به چند بخش تقسیم می‌شود:
ـ ضرب‌المثلی در زبان عربی است که می‌گوید: «الاسماء تنزل من السماء؛ نام افراد از آسمان نازل می‌شود». منظور این است که اسم اشخاص با آنها مناسبت دارد و نام انسان بر شخصیت او تأثیرگذار است. تغییر اسامی نامناسب برخی اشخاص و برخی از شهرها توسط رسول خدا و ختم به خیر شدن مشورت گروهی که در آن یکی از نام‌های محمد، حامد، محمود و احمد باشد، مقدس شدن خانه‌ای که در آن نام احمد یا محمد باشد، دلایلی برای تأثیر اسامی بر شخصیت انسان‌ها است.
حضرت امام حسین (علیه السلام) نیز این مطلب را به گونه‌ای تأئید نمودند؛ وقتی بر بالین شهیدی که با آزادمردی تمام، یکباره از جان و مال گذشته بود، حاضر شدند و فرمودند: «أنت حر كما سميت في الدنيا و الآخرة؛ تو در دنیا و آخرت آزاده‌ای، همان‌گونه که این‌گونه نامیده شده‌ای».
ائمه (علیهم السلام) با انتخاب نام نیک برای فرزندان خود و تکرار آن، درصدد بوده‌اند که الگویی برای رهروان راهشان باشند تا امروز پا نهادن به مقبرة امامزاده‌ای از امامزادگان، نقطة عطفی برای انتخاب نام‌های نیک باشد. نام‌هایی همانند محسن، عبدالله، عباس، عون، زینب، رقیه و سکینه، بر تارک آستان قدس امامزادگان می‌درخشد.
ـ فرهنگ نامگذاری امامزادگان موجب شد مذاق اهل‌بیت (علیهم السلام) در این زمینه برای دیگران شناخته شود و شیعیان طریقة نامگذاری صحیح را بیاموزند.
ب. ایجاد روحیة عزت و شرافت در جامعه
زيارت ائمه و امامزادگان درس عزت‌طلبي، تسليم‌ناپذيري، دلاوري و غيرت نسبت به اسلام و دفاع از فضيلت و كرامت انساني و هم‌چنين حرمت انسان‌ها را به شیعیان مي‌آموزد. برای نمونه مي‌توان به گروه توّابين اشاره كرد. چون توّابين به شمار نزديك به چهار هزار تن و به فرماندهي سليمان بن صُرد خزاعي، با شعار خون‌خواهي حسين بن علي (عليهما السلام) و كشتن قاتلان او قيام كردند، در ربيع الأول سال ۶۵ ق. به زيارت آرامگاه امام رفتند و در پيرامون اين آرامگاه گرد آمدند. آنها يك شبانه‌روز در كربلا ماندند و سپس به عين الورده كوچيدند.
در دوره معاصر و در شروع حركت مشروطه هم پس از ايستادگي عين‌الدوله در برابر خواسته‌هاي مردم و روحانيت، آيت‌الله بهبهاني، آيت‌الله طباطبايي و آيت‌الله شيخ فضل‌الله نوري يك ماه در حرم حضرت عبدالعظيم متحصن شدند. در نهايت علاءالدوله حاكم تهران عزل و بنا شد عدالتخانه تأسيس گردد. در ۲۵ جمادي الاول ۱۳۲۴ه.ق. حدود هزار نفر كه در رأس آنها آيت‌الله بهبهاني و آيت‌الله طباطبايي بودند، به سوي قم حركت كردند و مهاجرت كبير را شروع نمودند كه موجب شد مظفرالدين‌شاه، عين‌الدوله را از صدرات بركنار و فرمان مشروطيت را صادر كند.
ج. رواج فرهنگ وقف و ایجاد عدالت اجتماعی و اقتصادی
يکي از رسوم نيک و پسنديده نزد شيعيان ايران، سنت وقف است. وقف با عنايت به روح قرآن نه‌تنها جايز، بلکه در مواردي راجح و مستحب است. از منظر کتاب، سنت، عقل و اجماع، وقف سنتي قابل قبول و ستودني است. هر کجا مسجد، امامزاده يا بقعه‌اي برپاست، افرادي بنا بر مقاصد و انگيزه‌هاي خاص خود، اموالي را وقف آن مي‌کنند. اين سنت براي مبارزه با روحية مال‌پرستي و ثروت‌اندوزي و به جهت تقليل اختلافات طبقاتي، از سوي واقفان صورت مي‌گيرد. در مقابل اين اهداف واقفان، متوليان نهاد وقف براي امامزادگان و بقاع متبرکه نيز به طرق مختلف اين سرمايه‌ها را به کار مي‌گيرند و درآمد حاصل از اين موقوفات را صرف مقاصد گوناگون، نظير اهداف اقتصادي و فرهنگي می‌کنند و اموري هم‌چون تأسيس يک مرکز فراگيري علم زيرنظر اين اماکن، تخصيص خدمات فرهنگي يا کمک به نيازمندان در قالب شيوه‌هاي مختلف از دیگر اموری است که متولیان انجام می‌دهند. هر يک از این امور به زعم خود مي‌تواند تأثيرات بسياري در جامعه بر جاي گذارد.
د. رواج فرهنگ شیعی
ایرانیان به محض آشنایی با آرمان‌های بلند اسلام و پی بردن به حقیقت این دین آسمانی، آن را به جان و دل پذیرفتند؛ چنان‌که در حدیثی از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که ایرانیان موالی اسلام را با رغبت پذیرفتند.
شهید مطهری نیز یادآور می‌شود: «حقیقت این است که علت تشیع ایرانیان و مسلمان شدنشان یک عامل مهم دارد. ایرانی روح خود را با اسلام سازگار دید و گمگشتة خویش را در اسلام یافت. مردم ایران علاوه بر هوشمندی، به طور طبیعی از سابقة فرهنگ و تمدن درخشان برخوردارند و لذا بیش از همه به دین ابراز علاقه دارند».
از دلایل رشد شیعه در ایران، ورود امامزادگان به ایران و دعوت همگان برای اصلاح جامعه و براندازی حکومت‌های جور و ستم اموی و عباسی بود.
از سوی دیگر بعد از شهادت امامزاده‌ها در ایران و ساختن قبور مطهر برای آنها، دیده شد که بیشتر عزاداری و اعیاد و فعالیت‌های جمعی، خصوصاً عاشورا، از امامزاده‌ها شروع می‌شود یا در آن پایان می‌پذیرد. مسافران مختلف نیز از امکانات متبرکه استفاده می‌کنند و بسیاری از مریضان و حاجت‌داران برای رفع نیاز خود، برای امامزادگان نذر و نیاز می‌کنند و امامزاده را منبع فیض و رحمت الهی می‌دانند. در یک کلام امامزاده‌ها هویت خاصی به مذهب شیعه و پیروان آن بخشیده‌اند و پشتوانة اعتقادات دینی مردم ایران شدند.
هـ. کمک به شناخت و حفظ تاریخ تشیع در ایران اسلامی
تعدد و تنوع داده‏های تاریخ روایی اما‏مزادگان، همراه با تاریخ روایی مکان مشاهد متبرکه،
بر گستردگی این حوزه می‏افزاید؛ زیرا «زیارتگاه‏ها با تاریخ و سوابق محلی که در آن قرار گرفته‏اند و یا قومی که حیات و ثبات خود را مدیون آن هستند، عجین شده‏اند و این پیوستگی سبب شده است تا این اماکن مقدس از عناصر مهم تاریخی به شمار ‏آیند. آثاری که در هر گوشه از آن می‏توان اثری هنری، دست‌مایه‏ای و جای پایی از گذشته‏ها را یافت. چگونگی ساخت یک امامزاده و تاریخ ساخته شدن آن و انگیزه‏هایی که موجب به وجود آمدن آن شده است، روایت‏ها و حکایت‏هایی که در مورد آن نقل می‏شود، همگی به باز شدن گره‏های کور و نکات مبهم تاریخ کمک می‏کنند. کارکردهای تاریخی زیارتگاه‏ها به دلیل ارتباط و تلفیقی که بین مذهب و فرهنگ یک قوم ایجاد کرده‏اند، از اهمیت ویژه‏ای برخوردار است».
این بخش از تاریخ تشیع به دلیل عدم انعکاس در منابع رسمی، رایج و شناخته‏شده، از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. تاریخ روایی شیعه، جزئی از سنت شفاهی شیعه و غالباً به صورت شفاهی، میراثی غنی همراه با آداب و رسوم و مناسک بر جای نهاده است. روایت شفاهی این تاریخ می‏تواند ناشی از همان تقدس ذاتی موضوع باشد که کمتر تلاشی برای مکتوب و نوشتاری کردن آن (دنیوی ساختن متن)، صورت می‏گیرد. این در حالی است که شاکلة تاریخ مکتوب بسیاری از اقوام را اطلاعات مأخوذ از طریق سنت شفاهی تشکیل می‌دهد.
کلام آخر
پتانسیل حضور امامزادگان در جامعة اسلامی می‌تواند برای احیای سنت‌های دینی و حفظ شعائر، بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد؛ به شرطی که به این مجموعة ذخائر معنوی جامعه، نگاهی وسیع‌تر از میراث فرهنگی داشته باشیم.