سازمان آیسسکو هر ساله یک شهر از هر یک از مناطق عربی، اوراسیا و آفریقا را به عنوان پایتخت فرهنگ اسلامی یا آن‌چنان که این سال‌ها مشهور شده است، پایتخت فرهنگی جهان اسلام معرفی می‌کند. این اقدام برای اولین بار در سال ۲۰۰۵ و با معرفی شهر مکه به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام صورت گرفت و اکنون در سال ۲۰۱۷ میلادی شهر مقدس مشهد از منطقة اوراسیا به این عنوان معرفی شده است.
هدف آیسسکو از معرفی پایتخت فرهنگی جهان اسلام، آگاهی مردم کشورهای اسلامی از ظرفیت‌های معنوی و فرهنگی شهرهای مختلف اسلامی است تا برنامه‌هایی که در طول یک سال برای معرفی آن شهر برگزار می‌شود، به تحکیم روابط فرهنگی و انتقال تجربیات و آشنایی با سرمایه‌های معنوی هر شهر منجر شود. در این میان مشهد مقدس شاخصه‌های زیادی را دارد که انتخاب آن در سال ۲۰۱۷ تنها بهانه‌ای است برای این اهداف و لازم است این برنامه‌های در گام‌های بلندمدت برداشته شود تا نتایج آن بهتر دیده شود.
در منشور پایتختی مشهد برای فرهنگ اسلامی جهان اسلام از ارزش‌های بنیادینی به عنوان سرمایه‌های معنوی مشهد نام برده شده است که مروری بر آن می‌تواند نمایی کلی از گنجینه‌های پنهان مشهد داشته باشد. این ارزش‌ها عبارتند از:
ـ مشهد متبرک است به نام و حرم امام علی بن موسی الرضا (علیهما السلام)؛ بنابراین
شایسته است که پایتخت فرهنگ اسلامی، تا حد مقدور متصف به صفات رضوی و برگرفته از تجارب تاریخی حاصل از میزبانی آن امام باشد.
ـ رأفت: میزبان زائران و گردشگران و گسترش دهندة وقف و امور خیریه.
ـ علم: مفتخر به حضور دانشمندان و استادان و برخوردار از مراکز متعدد آموزشی و پژوهشی.
ـ گفت‌وگو: عرصة حضور اقوام و فعالیت اندیشه‌ها و نحله‌های گوناگون معرفتی و فرهنگی.
ـ ادب‌پروری: پرورش‌دهندة مفاخر ادب پارسی هم‌چون فردوسی و خاستگاه سبک خراسانی.
ـ هنروری: پیشگامی در هنرهای تجسمی، میراث‌دار خوش‌نویسی و معماری خراسان، و سرآمد در آوازهای آیینی.
ـ نیایش و زیارت: سرزمین بزرگ‌ترین زیارتگاه اهل‌بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله) و کانون مزارات و مساجد و سایر فضاهای مذهبی.
ـ انس با قرآن و حب اهل‌بیت (علیهم السلام): سرآمد در معارف و هنرهای قرآنی و تجلیگاه مهر و ارادت به خاندان پیامبر اکرم (صلی اله علیه و آله).
ـ پیوندآفرینی: کانون پیوند پارسی‌زبانان و روایتگر شکوه تاریخ، هنر و عرفان خراسان بزرگ.
ـ تاریخ‌سازی: پیشتاز در کنش‌های وحدت‌آفرین و آزادی‌بخش تاریخی و انقلابی.
علاوه بر این، مرور اجمالی دربارة سرمایه‌های مشهد مقدس خوب است در این فرصت مؤلفه‌ها و ویژگی‌هایی را که موجب شده است این شهر به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام معرفی شود، بررسی کنیم تا از رهگذر آن از طرفی بتوانیم با سرمایه‌های معنوی این شهر بزرگ و از طرف دیگر با فرهنگ غنی اسلامی بیشتر آشنا شویم.
مشهد، شهر شهادت
مشهد شهری است که هویت اصلی خود را از «شهادت» به عنوان یکی از مقدس‌ترین مفاهیم اسلامی و متعالی‌ترین مقام انسانی گرفته است. مشهد یعنی محل شهادت و این عنوان پس از شهادت امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام) و خاکسپاری ایشان در منطقه‌ای که به «توس» مشهور بوده، بر این منطقه اطلاق شده است و این منطقه ابتدا به مشهدالرضا (علیه ‌السلام) و پس از مدتی به مشهد مشهور شد.
در روایات پیامبر اکرم (صلی ‌الله ‌علیه ‌و ‌آله) به خاکسپاری امام رضا (علیه ‌السلام) در خراسان اشاره شده است. از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نقل شده است: سَتُدْفَنُ بَضْعَةٌ مِنِّي بِأَرْضِ خُرَاسَانَ لَا يَزُورُهَا مُؤْمِنٌ إِلَّا أَوْجَبَ اللَّهُ لَهُ الْجَنَّةَ وَ حَرَّمَ جَسَدَهُ عَلَى النَّار ؛ پاره تن من در سرزمین خراسان دفن خواهد شد، هیچ مؤمنی او را زیارت نمی‌کند، جز اینکه خداوند بهشت را بر او واجب می‌گرداند و جسد او را بر آتش حرام می‌کند.
در کلام امام رضا (علیه ‌السلام) این منطقه به عنوان باغی از باغ‌های بهشت معرفی شده است. از ایشان نقل شده که فرمودند: إِنَّ بِخُرَاسَانَ لَبُقْعَةً يَأْتِي عَلَيْهَا زَمَانٌ تَصِيرُ مُخْتَلَفَ الْمَلَائِكَةِ؛ فَقَالَ فَلَا يَزَالُ فَوْجٌ يَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ وَ فَوْجٌ يَصْعَدُ إِلَى أَنْ يُنْفَخَ فِي الصُّورِ. فَقِيلَ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ! وَ أَيَّةُ بُقْعَةٍ هَذِهِ؟ قَالَ هِيَ بِأَرْضِ‏ طُوسَ؛‏ فَهِيَ وَ اللَّهِ رَوْضَةٌ مِنْ رِيَاضِ الْجَنَّةِ؛ مَنْ زَارَنِي فِي تِلْكَ الْبُقْعَةِ كَانَ كَمَنْ زَارَ رَسُولَ اللَّهِ وَ كَتَبَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَهُ ثَوَابَ أَلْفِ حَجَّةٍ مَبْرُورَةٍ وَ أَلْفِ عُمْرَةٍ مَقْبُولَةٍ وَ كُنْتُ أَنَا وَ آبَائِي شُفَعَاءَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ؛ در خراسان بقعه‌ای است که زمانی بر آن خواهد آمد که محل رفت و آمد ملائکه خواهد شد، سپس امام رضا (علیه السلام) فرمود: همواره تا روزی که در صور دمیده شود، گروهی از ملائکه از آسمان فرود می‌آیند و گروهی به آسمان می‌روند. به حضرت گفته شد: ای فرزند رسول خدا! این کدام بقعه است؟ حضرت فرمود: این در سرزمین طوس است و به خدا سوگند این زمین باغی از باغ‌های بهشت است؛ هر کس در این بقعه مرا زیارت کند، مثل کسی است که رسول خدا را زیارت کرده باشد و خداوند ثواب هزار حج مقبول و هزار عمرة مقبول خواهد نوشت و من و پدرانم در روز قیامت شفیع او خواهیم بود.
پس از این دوران نیز همواره هویت شهادت‌طلبی، ایثار و ازخودگذشتگی در این دیار مشهود بوده است و مردم خراسان متأثر از حضور با برکت امام رضا (علیه ‌السلام) و تعالیم ایشان در برابر حاکمان ظلم و جور ایستادگی کرده و به حق‌طلبی و عدالت‌طلبی مشهور بوده‌اند. قیام سربداران به رهبری شیخ حسن جوری علیه ظلم و استبداد حکومت مغول در این دیار، نمونه‌ای از این تأثیرپذیری‌ها است. هم‌چنین حضور پرشور مردم مشهد و خراسان در صحنة دفاع از کشور اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس شاهدی بر این مدعاست. هم‌چنان‌که در سال‌های اخیر حضور رزمندگان غیور مشهدی در جبهه‌های دفاع از حرم اهل‌بیت (علیهم السلام) بیانگر این حقیقت است که واقعاً مشهد شهر شهادت و شهادت‌طلبی است.
مشهد؛ شهر زیارت و حب اهل‌بیت (علیهم السلام)
سالانه بیش از ۲۵ میلیون زائر ایرانی و بیش از چهار میلیون زائر غیرایرانی در مشهد حضور پیدا می‌کنند و از مشهد دیدن می‌کنند. این حضور میلیونی مشهد را به جهان‌شهری اسلامی تبدیل کرده است؛ چراکه هر ساله مردم بیشتر کشورهای اسلامی با حضور در شهر مشهد، از آداب و رسوم مشهد و مشهدی‌ها اطلاع می‌یابند و گزارش این اطلاع را به شهر و دیار خود می‌برند و روزبه‌روز جهان‌شهر مشهد را به دیگران معرفی می‌کنند. گواه جهانشهر بودن مشهد این است که بسیاری از ملیت‌های غیرایرانی در مشهد دارالقرآن، مسجد، حسینیه، مهمان‌پذیر و مطعم دارند و این نشان‌دهندة این است که سطح مراودات و مبادلات فرهنگی مردم این ملیت‌ها با مردم مشهد، آن‌قدر گسترده شده که در شئونات مختلف زندگی دو طرف نمود پیدا کرده است.
علاوه بر این، مشهد سال‌ها است که به عنوان پایتخت معنوی ایران اسلامی شناخته می‌شود و به حق این عنوان برازندة آن است؛ زیرا مردم کشورمان با حضور در مشهد و زیارت حرم مطهر امام رضا (علیه السلام) از این بارگاه نورانی کسب فیض و معنویت می‌کنند.
مشهد در ایام مختلف سال، جلوه گاه ارادت و محبت مردم به امام رضا و اهل‌بیت (علیهم السلام) است. سال‌ها است که در ایام شهادت امام رضا (علیه السلام) مردم دلداده و عاشق از شهرهای مختلف با پای پیاده خود را به مشهد می‌رسانند. در ایام دهة کرامت و ولادت حضرت معصومه (سلام الله علیها) و امام رضا (علیه السلام) نیز محبان اهل‌بیت (علیهم السلام) خود را به مشهد می‌رسانند تا روزهای بانشاط و سرورآمیزی در حرم مطهر رضوی داشته باشند. برابر آمار، هر ساله بیش از شش میلیون نفر از مردم کشورمان سال نو خود را از کنار مضجع نورانی امام رضا (علیه السلام) آغاز می‌کنند تا بهرة معنوی خود را در سالی جدید دوچندان کنند.
مشهد مقدس نه‌تنها زیارتگاه شیعیان بسیاری از سراسر دنیا است، بلکه بسیاری از اهل‌سنت نیز به زیارت امام رضا (علیه السلام) مبادرت دارند و هر ساله کاروان‌های زیارتی آنها در حرم مطهر رضوی حضور پیدا می‌کنند.
فرصت زیارت در مشهد صرفاً به زیارت ختم نمی‌شود؛ زیرا آستان مقدس امام رضا (علیه السلام) همواره بر معرفت‌افزایی پیروان و زائران رضوی تأکید داشته است و توصیة امام رضا (علیه السلام) برای احیای امر اهل بیت (علیهم السلام) و نشان دادن زیبایی‌های کلام اهل بیت (علیهم السلام) به مردم در این شهر و خصوصاً در حرم مطهر رضوی دیده
می‌شود. بنابراین بهرة معنوی زائر در سفر به مشهد زیاد است و می‌تواند راهگشای زندگی او و نزدیک شدن به سبک زندگی رضوی باشد.
بدون شک سفارش‌های اهل‌بیت (علیهم السلام) نسبت به زیارت امام رضا (علیه السلام) مهم‌ترین انگیزة مردم برای سفر به مشهد است و همواره باید این انگیزه تقویت و تحکیم شود. امام جواد (علیه السلام) می‌فرماید: مَنْ زَارَ قَبْرَ أَبِي بِطُوسَ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ هر کس قبر پدر مرا در سرزمین طوس زیارت کند، خداوند گناهان گذشته و آینده او را خواهد بخشید.
امام رضا (علیه السلام) در بیان گهرباری زیارت را عهدی می‌دانند که پیروان هر امامی باید آن را به‌جا آورند و نتیجة زیارت با معرفت را شفاعت اهل‌بیت (علیهم السلام) بیان می‌کنند: إِنَّ لِكُلِّ إِمَامٍ عَهْداً فِي عُنُقِ أَوْلِيَائِهِ وَ شِيعَتِهِ وَ إِنَّ مِنْ تَمَامِ الْوَفَاءِ بِالْعَهْدِ وَ حُسْنِ الْأَدَاءِ زِيَارَةَ قُبُورِهِمْ فَمَنْ زَارَهُمْ رَغْبَةً فِي زِيَارَتِهِمْ وَ تَصْدِيقاً بِمَا رَغِبُوا فِيهِ كَانَ أَئِمَّتُهُمْ شُفَعَاءَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ؛ هر امامی بر گردن دوست‌داران و شیعیان خود عهدی دارد و از جمله تمامیت وفای به عهد و زیبا ادا کردن آن، زیارت قبور آنهاست. به راستی هر کس با شوق زیارت آنها را زیارت کند و اگر آنچه را ائمه به آن ترغیب کرده‌اند، تصدیق کند، امامانشان در روز قیامت شفیع آنها خواهد بود.
مشهد، مهد علم و فرهنگ ایرانی اسلامی
تاریخ مشهد مقدس بیانگر این است که بسیاری از مفاخر علمی و فرهنگی و ادبی ایران اسلامی، در این سرزمین رشد کرده‌ و خدمات خود را به جهان اسلام عرضه د‌اشته‌اند. مفاخر خراسان و مشهد در زمینه‌های مختلف علمی و ادبی و مذهبی نام مشهد را زنده کرده‌اند. افرادی هم‌چون شیخ طوسی، ابوالقاسم فردوسی، خواجه نصیرالدین طوسی، خواجه نظام الملک طوسی، شیخ محمد و احمد غزالی و جابر بن حیان کسانی هستند که در عرصه‌های مختلف نامی پرآوازه دارند. علاوه بر این افراد، بسیاری از دانشمندان ایرانی با حضور در این شهر بزرگ، خود را به بالندگی و اوج علمی رسانده‌اند. از این جمله می‌توان به شیخ بهایی، میرداماد و شیخ حر عاملی اشاره کرد. مشهد نه‌تنها در طول تاریخ پذیرای عالمان و محققان و مفاخر بوده، در دوران معاصر نیز مهد پرورش شخصیت‌های بزرگی بوده است که بر تاریخ فرهنگ و علم و هنر و سیاست ایران اسلامی مؤثر بوده‌اند؛ افرادی هم‌چون شهید دیالمه، شهید حجت الاسلام والمسلمین سید عبدالکریم‌هاشمی نژاد، مرحوم دکتر علی شریعتی و آیت‌الله سید علی خامنه‌ای از کسانی هستند که در این دیار زیسته و پرورش یافته‌اند.
سابقة تدریس و تحصیل علوم دینی در مشهد را می‌توان به دوران حضور امام رضا (علیه السلام) در این سرزمین مربوط دانست. اين حوزه تنها حوزه‌اي است كه با قدمتي هزارساله، هيچ‌گاه دچار افول و نزول نشده و همواره مهد تربيت و پرورش عالمان، بزرگان و مفاخر علم و ادب بوده است. حوزة مشهد امروزه بعد از حوزة علمية قم از حوزه‌هاي بزرگ جهان تشيع است و شمار بسياري از طلاب علوم ديني در آن مشغول به تحصيلند، به ويژه دوره‌هاي مقدمات و ادبيات، سطوح و سطوح عالي اين مركز علمي و فرهنگي از شهرت بسياري برخوردار است. همجواري حوزة علمية خراسان با حرم مطهر امام رضا (علیه السلام) و بهره‌بردن از بركات وجودي اين امام همام، مهم‌ترين عامل دستيابي اين حوزه‌ پرافتخار شيعه به اين جايگاه استوار است.
مشهد، کانون گفتمانی انقلاب اسلامی
همة آنچه دربارة مشهد گفته شد و بسیاری از چیزهایی که در این نوشتار گنجانده نشد، یک نقطة عطف دارد و آن تبدیل شدن مشهد به کانون گفتمانی انقلاب اسلامی است. بسیاری از شخصیت‌های انقلابی در مشهد رشد کرده‌ و تأثیرات خود بر فکر و اقدام انقلابی مردم ایران و جهان اسلام را از مشهد آغاز کرده‌اند. بازرترین نمونة آن رهبر معظّم انقلاب اسلامی، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای است که در سال‌های حضورش در مشهد «طرح کلی اندیشة اسلامی در قرآن کریم» را به رشتة تحریر و تفسیر در‌آورد و بنای اعتقادی انقلاب اسلامی بر مبنای قرآن کریم را مهیا نمود. نشانه‌های گفتمانی تأثیر مشهد مقدس فراوان است. از اینکه مشهد یک جهان‌شهر است، گرفته تا آنجا که مشهد تنها شهری است که در آن در روز قدس ملیت‌های مختلف اسلامی شعار مرگ بر اسرائیل و مرگ بر آمریکا سر می‌دهند.
حرم مطهر امام رضا (علیه السلام)، برخوردار از جاذبة گرد هم آوردن افکار و اندیشه‌های مختلف است که برگرفته از سیرة ایشان، گفت‌وگو و نقادی برای رسیدن به حق و حقیقت می‌تواند بهانه‌ای برای برپایی مجالس نقد و آزاداندیشی باشد و جرقه‌های تفکر انقلابی به شعله‌های گرمابخشی برای همة آزادی‌خواهان و عدالت‌طلبان شود.
حتی جغرافیای مشهد و واقع شدن میان آسیای شرقی و غربی، خود بهترین بهانه‌ است که مشهد کانون مراودات فرهنگی و علمی و سیاسی و انقلابی باشد و این بار جاده‌ای ابریشمی از جنس تفکر و اندیشه از مشهد گذر کند و شرق و غرب را به هم وصل نماید.
جلوه‌های وحدت و همدلی امت اسلامی در شهر مقدس مشهد، این شهر را به «شهر امت» تبدیل کرده و پیروان مذاهب رسمی اسلامی را گرد هم آورده است. این مهم فرصتی است در راستای تحکیم وحدت میان پیروان مذاهب اسلامی و ظرفیت مشهد و تعالیم وحدت‌آفرین امام رضا (علیه السلام) بهترین سرمایه برای گام برداشتن در این راستا است که می‌طلبد مردم، مسئولان، فعالان فرهنگی و اجتماعی از این فرصت و ظرفیت بهترین استفاده را ببرند.